Làm cha mẹ: Chúng ta có tự đáp ứng và đáp ứng được cho con 8 nhu cầu tâm lý căn bản này chưa?

"Cuộc đời con trẻ như một bản nhạc giao hưởng với tám âm điệu căn bản. Mỗi một nhu cầu đều là một âm sắc riêng biệt, không thể thiếu, không thể lấn át nhau. Chúng ta - những người làm cha mẹ - phải là những nhạc trưởng tinh tế, lắng nghe và điều hòa từng âm sắc ấy, để cuộc đời con trở thành một bản giao hưởng trọn vẹn."

I. NHỮNG CON SÓNG THỜI CUỘC

Tôi đang viết những dòng này vào cuối tháng 3/2025, giữa một xã hội đang trải qua những xáo động mạnh mẽ trong quan niệm về nuôi dạy con.

Chiến dịch quảng cáo "Con chỉ muốn vô tư" xuất hiện trên các biển quảng cáo ở TP.HCM và Hà Nội đã nhanh chóng trở thành tâm điểm tranh cãi. Những thông điệp như "Mẹ ơi, còn bao nhiêu cuộc đua nữa mới đủ? Con chỉ muốn vô tư!" hay "Mẹ càng đòi hỏi, con càng mệt mỏi. Con chỉ muốn vô tư!" đã chạm đến những điểm nhạy cảm trong tâm thức xã hội chúng ta.

Phản ứng trái chiều từ dư luận đã phản ánh sự phân cực sâu sắc trong quan điểm về nuôi dạy con: một bên nghiêng về việc để con được "vô tư" sống đúng với tuổi thơ, bên kia lo ngại rằng điều này có thể khuyến khích sự buông thả, thiếu nỗ lực. Sự phân cực này chính là biểu hiện của việc nhìn nhận nhu cầu của trẻ một cách phiến diện, không toàn diện.

Trong một diễn biến khác, Thứ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Phạm Ngọc Thưởng đã có phát biểu gây chú ý: "Mục tiêu của giáo dục không phải là tìm cách thức, kinh phí để tổ chức dạy thêm, học thêm. Làm sao ngày mai đi thi mà chiều nay học sinh vẫn có thể đi đá bóng, phụ giúp bố mẹ." Quan điểm này đã gây ra không ít tranh luận, nhưng tôi thật sự tán đồng với tinh thần cốt lõi của nó.

Cuộc sống không phải là sự thiên vị giữa các trách nhiệm, nơi một việc được cho là quan trọng hơn sẽ triệt tiêu mọi trách nhiệm khác. Tôi thường nhắc nhở học sinh và phụ huynh trong hệ thống ATY rằng: khi con ôn thi, con vẫn nên duy trì việc nhà, vẫn cần thời gian vận động, thư giãn và kết nối gia đình. Cách tiếp cận "chỉ học, học và học" không chỉ làm hại tư duy mà còn phương hại đến năng lực thích ứng lâu dài và sự trưởng thành toàn vẹn của con.

Thêm vào đó, bộ phim "Adolescence" đang gây sốt trên Netflix đã gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh về thế giới nội tâm phức tạp của các bạn trẻ tuổi vị thành niên trong thời đại số. Câu chuyện đau lòng về một cậu bé 13 tuổi phạm tội sát nhân đã làm dấy lên nhiều câu hỏi về khoảng cách giữa người lớn và trẻ em, về vai trò của cha mẹ trong việc bảo vệ con khỏi những ảnh hưởng tiêu cực từ thế giới mạng xã hội mà nhiều bậc làm cha mẹ còn chưa thực sự hiểu rõ.

Cuối cùng, cuộc trò chuyện giữa ca sĩ Mỹ Linh và con gái Mỹ Anh như một cơn gió mát lành, cho thấy sức mạnh của sự lắng nghe và tôn trọng giữa các thế hệ. Câu nói "Lời khuyên chỉ đúng với người khuyên" của Mỹ Linh đã trở thành viral, nhắc nhở chúng ta rằng không có một công thức dạy con nào phù hợp với mọi gia đình, mọi đứa trẻ.

Chỉ những người thực sự hiểu rõ về hệ thống cân bằng nhu cầu của mình và của con mới có thể đưa ra những quyết định phù hợp trong từng tình huống cụ thể.

II. BẢN GIAO HƯỞNG CỦA 8 NHU CẦU

Năm 2024, dựa vào các học thuyết và nghiên cứu của Tâm lý học Phát triển, cũng như trường phái tham vấn tâm lý Schema Therapy, tôi có tổng hợp ra một danh sách 8 nhu cầu tâm lý căn bản mà mỗi đứa trẻ - hay đúng hơn là mỗi con người chúng ta - cần được đáp ứng một cách cân bằng và nhất quán:

1. Nhu cầu được chấp nhận, chăm sóc và an toàn

2. Nhu cầu được yêu thương, gắn bó, và thể hiện cảm xúc lành mạnh

3. Nhu cầu tự chủ, tự trị và tự do

4. Nhu cầu có giới hạn, trách nhiệm, và khả năng tự kỷ luật

5. Nhu cầu vui chơi và khám phá

6. Nhu cầu học hỏi và phát triển bản thân

7. Nhu cầu kết nối xã hội và tương trợ người khác

8. Nhu cầu sống có giá trị và ý nghĩa

Khi quan sát những cuộc tranh luận xung quanh chiến dịch "Con chỉ muốn vô tư", tôi nhận ra rằng nhiều người đang nhìn nhận vấn đề từ góc độ nhị nguyên, đối kháng: hoặc khắt khe yêu cầu con cái học hành, thi đua; hoặc hoàn toàn buông lỏng, để con tự do không giới hạn. Cả hai thái cực này đều không giúp chúng ta đáp ứng trọn vẹn 8 nhu cầu căn bản của con.

"Vô tư" không đồng nghĩa với sự buông thả, thiếu nỗ lực. Nó là trạng thái tâm lý khi con được tự do phát triển theo nhịp độ tự nhiên, không bị đặt dưới sức ép của cuộc đua thành tích vô nghĩa. Trên thực tế, đáp ứng nhu cầu vui chơi và khám phá (nhu cầu 5) không có nghĩa là phủ nhận nhu cầu học hỏi và phát triển bản thân (nhu cầu 6), hay bỏ qua nhu cầu có giới hạn, trách nhiệm và khả năng tự kỷ luật (nhu cầu 4).

Những đứa trẻ được lớn lên trong môi trường cân bằng 8 nhu cầu không chỉ học tập hiệu quả mà còn phát triển một cách toàn diện, với khả năng tự điều chỉnh cảm xúc, giải quyết vấn đề và xây dựng các mối quan hệ lành mạnh. Ngược lại, khi một số nhu cầu bị bỏ qua hoặc quá nhấn mạnh, trẻ có thể phát triển những vấn đề tâm lý như lo âu, trầm cảm, thậm chí là các hành vi phản kháng, như chúng ta đã thấy trong nhiều trường hợp.

Hãy để ý rằng 8 nhu cầu căn bản này có thể được ghép thành các cặp có mối liên hệ bổ trợ lẫn nhau:

Cặp 1-2: Nhu cầu được chấp nhận, chăm sóc, an toàn và nhu cầu được yêu thương, gắn bó, thể hiện cảm xúc lành mạnh. Đây là nền tảng cho sự gắn bó an toàn giữa cha mẹ và con cái, tạo ra nền tảng tâm lý vững chắc cho trẻ. Khi thiếu đi nền tảng này, những đứa trẻ sẽ phát triển các mô hình gắn bó không an toàn, ảnh hưởng đến khả năng xây dựng các mối quan hệ lành mạnh trong tương lai. Không chỉ vậy, các quan niệm cốt lõi về bản thân, người khác, và thế giới của người đó cũng nhuốm màu tiêu cực.

Tôi từng gặp một em học sinh lớp 9, luôn cảm thấy không xứng đáng với tình yêu thương và dễ dàng nghi ngờ lòng tốt của người khác. Qua trò chuyện với phụ huynh, tôi hiểu rằng em đã lớn lên trong một gia đình mà tình yêu thương thường đi kèm với điều kiện - chỉ khi đạt được thành tích, em mới nhận được sự công nhận và quan tâm. Nhu cầu được chấp nhận vô điều kiện và được thể hiện cảm xúc một cách tự do đã không được đáp ứng, tạo nên những vết thương tâm lý khó lành.

Cặp 3-4: Nhu cầu tự chủ, tự trị, tự do và nhu cầu có giới hạn, trách nhiệm, khả năng tự kỷ luật. Đây là cặp nhu cầu tưởng như mâu thuẫn nhưng thực ra bổ sung cho nhau một cách hoàn hảo. Tự do không có nghĩa là vắng mặt của giới hạn, mà là khả năng tự đặt ra và tôn trọng những giới hạn có ý nghĩa.

Tôi nhớ một gia đình trong hệ thống ATY đã áp dụng phương pháp "3 vùng quyền lực" rất hiệu quả: những việc con được tự quyết định (như cách ăn mặc, bạn bè, sở thích), những việc cần thảo luận với cha mẹ (như lịch học thêm, thời gian sử dụng thiết bị điện tử), và những việc do cha mẹ quyết định (các vấn đề về an toàn, sức khỏe). Cách tiếp cận này đã giúp đáp ứng cả hai nhu cầu: con trẻ cảm thấy được tôn trọng quyền tự quyết, đồng thời học cách tôn trọng giới hạn và phát triển trách nhiệm.

Cặp 5-6: Nhu cầu vui chơi, khám phá và nhu cầu học hỏi, phát triển bản thân. Đây là cặp nhu cầu thường bị đối lập trong xã hội chúng ta, nhưng thực tế, vui chơi và học tập là hai mặt của cùng một tiến trình khám phá và phát triển.

Trong các chương trình giáo dục tại ATY, chúng tôi luôn kết hợp yếu tố vui chơi, khám phá vào quá trình học tập. Những dự án nghiên cứu, những trò chơi học thuật, những chuyến huấn luyện và trải nghiệm đã giúp học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức hiệu quả mà còn phát triển tình yêu học tập suốt đời. Ngay cả trong mùa thi, chúng tôi vẫn khuyến khích học sinh duy trì thời gian thư giãn, vận động, bởi vì não bộ cần sự cân bằng giữa tập trung và thư giãn để hoạt động hiệu quả.

Cặp 7-8: Nhu cầu kết nối xã hội, tương trợ người khác và nhu cầu sống có giá trị, ý nghĩa. Đây là cặp nhu cầu liên quan đến việc vượt ra khỏi bản thân, kết nối với cộng đồng và tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống.

Một trong những học sinh xuất sắc nhất của tôi từng nói rằng em không bao giờ cảm thấy hạnh phúc dù đạt được rất nhiều thành tích. Mọi thứ dường như vô nghĩa cho đến khi em tham gia vào một dự án dạy học tình nguyện cho trẻ em. "Lần đầu tiên em thấy giá trị của những kiến thức mình có," em chia sẻ, "khi em có thể dùng nó để giúp đỡ người khác”. Đây là một minh chứng rõ ràng cho việc nhu cầu kết nối xã hội và sống có ý nghĩa là không thể tách rời.

III. THẾ GIỚI TRONG LÒNG BÀN TAY: THỬ THÁCH MỚI CHO CHA MẸ HIỆN ĐẠI