CHÚ TÂM: MÓN QUÀ QUÝ ĐẦU ĐỜI CHA MẸ TRAO CHO CON
Góc nhìn từ tâm lý học phát triển về sự hiện diện, gắn bó và yêu thương không điều kiện
“Hôm qua con gái 5 tuổi nhà em cứ kéo tay em, cứ gọi ‘mẹ ơi, mẹ ơi’, nhưng đầu óc em cứ nghĩ đến buổi họp sáng mai, đến lúc quay ra thì thấy con đã khóc tức tưởi và nói ‘sao mẹ không để ý đến con’. Tự nhiên thấy mình có lỗi ghê gớm.”
Bạn có khi nào thấy mình ở trong tình huống tương tự người mẹ nói trên không? Đó chính là câu chuyện của rất nhiều cha mẹ hiện đại: Chúng ta có mặt về thân thể, nhưng không hiện diện bằng tâm trí. Chúng ta nhìn con, nhưng không thực sự thấy con. Chúng ta nghe con nói, nhưng không thực sự lắng nghe.
Và gốc rễ của tất cả những điều đó nằm trong một năng lực vô cùng cần thiết: khả năng chú tâm [attention]. Trong bài viết này, tôi muốn mời các bậc cha mẹ cùng chiêm nghiệm về năng lực chú tâm và cách nó ảnh hưởng tới sự phát triển lành mạnh của con.
I. GỐC RỄ: CON CẦN ĐƯỢC “THẤY” ĐỂ LỚN LÊN LÀNH MẠNH
Một trong những bài học thuộc dạng “vỡ lòng” khi tôi học Tâm lý học Phát triển là câu chuyện về nhà tâm lý học John Bowlby. Ông nghiên cứu những đứa trẻ mồ côi sau Thế chiến II và phát hiện điều chấn động: Những đứa trẻ được nuôi dưỡng đầy đủ về dinh dưỡng nhưng thiếu vắng sự tương tác, sự chú ý từ người chăm sóc không phát triển được những năng lực cảm xúc cơ bản như yêu thương, đồng cảm, kết nối.
Trước đó, người ta tin rằng trẻ sẽ tự động phát triển các năng lực tâm lý khi lớn lên. Nhưng Bowlby đã chứng minh: Chính mô thức gắn bó [attachment] đầu tiên giữa đứa trẻ và cha mẹ - qua sự tương tác, qua cái nhìn, qua cử chỉ, qua sự chú tâm - mới hình thành nên khả năng yêu thương và tương giao sau này.
Đó là lý do những đứa trẻ được xem là “phá phách” thực ra không nghịch ngợm vì bản tính xấu. Các em chỉ đang cố gắng thu hút sự chú ý: “Bố ơi, mẹ ơi, nhìn con đi. Con đang ở đây!” Bởi vì nếu không được chú ý, các em cảm thấy mình tan biến - như thể mình không tồn tại. Cảm giác đó còn tệ hơn việc bị la mắng.
Con bạn cần được “nhìn thấy” để tồn tại lành mạnh. Vậy trong ngày hôm nay, bạn đã thực sự “thấy” con mình bao nhiêu lần?
II. NGHỊCH LÝ CỦA CHA MẸ: SỢ NHÌN THẤY CON CHÂN THẬT
Qua nhiều năm tham vấn với cha mẹ, tôi nhận ra một nghịch lý: Đôi khi điều cha mẹ sợ nhất chính là chú tâm thực sự đến con.
Tại sao?
Bởi vì khi ta thực sự chú tâm đến con, ta sẽ thấy con không hoàn toàn là đứa trẻ “ngoan” mà ta mong muốn, không phải hình ảnh ta kỳ vọng, mà là chính con, với tất cả những cảm xúc, nhu cầu, và khó khăn thực sự của con. Điều đó có thể kích hoạt những nỗi đau sâu kín của chính ta.
Nhiều cha mẹ từng lớn lên trong điều kiện: “Nếu con muốn được thương, con phải ngoan, phải đạt điểm cao, phải làm theo ý bố mẹ.” Đó là sự chấp nhận có điều kiện. Và giờ, dù không muốn, ta lại vô thức áp đặt cùng điều kiện đó lên con mình.
Khi con khóc, ta nói “Đừng khóc, con phải mạnh mẽ.” Khi con giận, ta bảo “Không được cáu, con phải lễ phép.” Ta đang dạy con rằng: chỉ được là mình khi mình đủ tốt. Và đó là nguồn gốc của rất nhiều vấn đề tâm lý sau này.
Chú tâm thực sự đòi hỏi sự can đảm từ cha mẹ - can đảm để nhìn thấy con trong cả niềm vui lẫn nỗi buồn, cả sự ngoan ngoãn lẫn sự bướng bỉnh, cả thành công lẫn thất bại. Và chấp nhận tất cả những điều đó.
III. BẢN CHẤT CHÚ TÂM VỚI CON: DÒNG NƯỚC CHẢY, KHÔNG PHẢI KEO DÍNH
Nhiều cha mẹ hiểu lầm rằng chú tâm đến con có nghĩa là luôn theo sát, luôn hỏi han, luôn kiểm soát. Nhưng trong phần này, tôi muốn giúp bạn nhìn nhận lại: Chú tâm không phải về số lượng thời gian hay mức độ giám sát, mà về chất lượng hiện diện.
Hãy tưởng tượng sự chú tâm như một dòng nước. Nếu nó trở thành keo dính - dính vào nỗi lo con không học bài, lo con không ăn, lo con không nghe lời - thì nó không còn là chú tâm nữa, mà là sự ám ảnh [obsession]. Nhưng nếu nó có thể chảy tự do, chạm vào con nhẹ nhàng khi cần, rồi tin tưởng để con tự khám phá, thấm sâu vào con với tình yêu thương dịu dàng, thì đó mới là chú tâm chân thật.
Chú tâm thực sự là sự hiện diện trọn vẹn trong những khoảnh khắc quan trọng. Khi con 3 tuổi nhà bạn kể về chiếc lá vàng nó nhặt được ở sân trường, bạn có thực sự nghe - không lướt điện thoại, không nghĩ về công việc - mà ở đó với con, cảm nhận được sự phấn khích trong giọng nói của con?
Khi con lớp 2 về nhà với vẻ mặt buồn bã, bạn có thực sự nhìn thấy - không chỉ hỏi máy móc “Con học thế nào?” - mà dừng lại, ngồi xuống ngang tầm mắt con, và hỏi: “Con có chuyện gì vậy?”
Đó chính là chú tâm. Không phải 24/7, nhưng là những khoảnh khắc trọn vẹn, khi con thực sự cần bạn ở đó.
IV. NỀN TẢNG: CHA MẸ PHẢI CHÚ TÂM VỚI CHÍNH MÌNH TRƯỚC
Nhưng đây là câu hỏi quan trọng nhất: Làm sao cha mẹ có thể chú tâm đến con khi chính mình đang kiệt sức, căng thẳng, và mất kết nối với chính mình?
Tôi luôn tin rằng: Chú tâm đến con bắt đầu từ chú tâm đến chính mình. Nếu bạn không thể hiện diện với cơ thể mình, với cảm xúc mình, bạn không thể thực sự hiện diện với con.
Trong thời hiện đại với vô vàn thiết bị và làn sóng thông tin vây quanh, chúng ta dần “chỉ sống trong đầu” mà mất kết nối với cơ thể. Đầu óc nghĩ về deadline, về hóa đơn, về cuộc họp, trong khi cơ thể đang gửi tín hiệu căng thẳng mà ta không nhận ra.
Để khôi phục năng lực chú tâm, bạn có thể thực hành một phương pháp đơn giản gọi là “quán cảm thọ toàn thân” [body scan]. Đây không phải thực hành tôn giáo, mà là biện pháp luyện tâm - rèn luyện khả năng di chuyển sự chú ý một cách tự do và linh hoạt.
Cách thực hành: Mỗi tối trước khi ngủ, dành 5-10 phút nằm xuống, đưa sự chú ý lần lượt qua từng bộ phận cơ thể, từ đỉnh đầu xuống bàn chân. Ở mỗi phần cơ thể, bạn chỉ cảm nhận: căng hay chùng, ấm hay mát, nhẹ hay nặng. Không cần thay đổi gì, chỉ cần ở đó, cảm nhận, rồi nhẹ nhàng di chuyển sang phần khác. Mỗi lần bạn di chuyển sự chú ý như vậy, bạn đang rèn luyện não bộ năng lực ở trọn vẹn với cái này, rồi nhẹ nhàng chuyển sang ở trọn vẹn với cái khác. Tới một lúc, bạn sẽ thấy không còn ý tưởng hay lo lắng ám ảnh nào có thể bấu víu lấy bạn nếu bạn không muốn nữa.
Và đây chính là năng lực bạn cần để chú tâm đến con - ở trọn vẹn khi con cần, rồi nhẹ nhàng quay về với công việc của mình mà không bị mệt mỏi hay tội lỗi.
V. THỰC HÀNH CHÚ TÂM VỚI CON: NHỮNG KHOẢNH KHẮC NHỎ, Ý NGHĨA LỚN
Tôi biết bạn bận rộn. Tôi cũng vậy - với công việc, với các dự án, bài giảng, với nhiều trách nhiệm. Nhưng tôi muốn chia sẻ điều này: Chú tâm không đo bằng thời gian (bao lâu), mà đo bằng chất lượng hiện diện (trọn vẹn đến đâu).
Năm phút chú tâm trọn vẹn có ý nghĩa hơn năm giờ ở bên con mà lướt điện thoại. Một khoảnh khắc lắng nghe bằng trái tim có thể nuôi dưỡng mối liên kết mà hàng tháng trời nói chuyện hời hợt không làm được.
Dưới đây là một số khoảnh khắc quan trọng mà cha mẹ có thể thực hành chú tâm trọn vẹn:
1. Khoảnh khắc buổi sáng: Thay vì vội vàng “Con mau ăn, mau thay đồ, trễ giờ rồi”, hãy dừng lại 2 phút. Nhìn vào mắt con, chạm nhẹ vào vai con, hỏi: “Con ngủ ngon không? Lúc này con cảm thấy thế nào?”
2. Khoảnh khắc đón con về: Khi con về nhà, trước khi hỏi “Con học thế nào? Có bài tập gì không?”, hãy ngồi xuống ngang tầm mắt con, ôm con, và chỉ hỏi: “Con có vui không? Con muốn kể gì cho mẹ/bố nghe không?”
3. Khoảnh khắc con khóc hoặc giận: Đây là lúc con cần bạn nhất. Thay vì ngay lập tức “Đừng khóc” hay “Không được làm vậy”, hãy ngồi xuống bên con. Đặt tay lên vai con (nếu con cho phép). Và nói: “Bố/mẹ thấy con đang buồn/giận lắm. Bố/mẹ ở đây với con.”
4. Khoảnh khắc trước khi ngủ: Nằm bên con, hỏi con: “Hôm nay có chuyện gì con muốn chia sẻ không? Có điều gì khiến con vui hoặc buồn không?” Và lắng nghe, thực sự lắng nghe.
Khi bạn hiện diện trọn vẹn trong những khoảnh khắc này, bạn sẽ cảm nhận được “rung động” của con. Tâm lý học gọi đó là đồng điệu [attunement]. Con đang cần bạn ôm, hay cần bạn để con tự xử lý? Con đang cần bạn nói chuyện, hay chỉ cần bạn ngồi bên trong im lặng? Bạn sẽ biết - không phải bằng đầu, mà bằng chính cảm nhận của trái tim mình.
VI. MÓN QUÀ BẠN TRAO CHO CON VÀ CHO CHÍNH MÌNH
Trong phòng tham vấn, nhiều lần tôi hỏi các bậc cha mẹ: “Điều bạn mong muốn nhất cho con là gì?” Câu trả lời thường là: hạnh phúc, tự tin, thành công...
Nhưng tôi muốn chia sẻ: Tất cả những điều đó bắt đầu từ một nền tảng - con được nhìn thấy, được đón nhận, được trân trọng như chính con người con, không phải qua điều kiện “phải thế này thế kia”.
Mỗi lần bạn chú tâm đến con một cách trọn vẹn, bạn đang trao cho con món quà vô giá: “Con ở đây. Bố/mẹ thấy con. Và sự hiện diện của con có ý nghĩa.”
Đứa trẻ lớn lên với món quà đó sẽ biết rằng: “Mình đáng được yêu thương, không phải vì mình hoàn hảo, mà vì mình là chính mình, toàn vẹn, chân thật.” Và đó chính là nền tảng của lòng tự trọng, của sự tự tin, và của khả năng yêu thương sau này.
Tối nay, trước khi ngủ, mời bạn thử điều này:
Dành 5-10 phút thực hành quán cảm thọ toàn thân. Nằm xuống, nhắm mắt, đưa sự chú ý từ đỉnh đầu xuống bàn chân. Cảm nhận từng phần cơ thể. Không thay đổi gì, chỉ ở đó với chính mình.
Sau đó hỏi cơ thể: “Cơ thể muốn làm gì lúc này?” Và cho phép nó làm - vươn vai, xoa tay, hay ôm lấy chính mình.
Vào ngày mai, khi con về nhà, hãy tặng con một khoảnh khắc chú tâm trọn vẹn. Chỉ một khoảnh khắc thôi. Ngồi xuống ngang tầm mắt con. Nhìn con. Và hỏi: “Con hôm nay thế nào?”
Rồi quan sát xem điều gì xảy ra - trong con, trong bạn, trong không gian giữa hai người.
Bởi vì chú tâm là món quà quý giá nhất bạn có thể trao cho con. Nó không tốn tiền. Không cần chuẩn bị nhiều. Chỉ cần bạn ở đó, trọn vẹn, trong những khoảnh khắc quan trọng.
Và đó chính là tình yêu thương - ở dạng thức thuần khiết nhất của nó. Giống như một câu thoại nổi tiếng nhất của bộ phim Avatar của James Cameron: “I see You!”
Lương Dũng Nhân, M.Ed, PCC
P.S: Mời bạn theo dõi tập 1 của podcast Yêu Lành mùa 5 (Vietcetera) mà tôi tham gia làm khách mời, chị Thùy Minh là host. Trong tập này, tôi có hướng dẫn bằng lời để bạn thực hành quán cảm thọ toàn thân: