CON CÓ THẬT SỰ “LƯỜI” VÀ CẦN ĐƯỢC “DẠY NHƯ DẠY THÚ”?
Khi đòn roi tạo ra thành tích ngắn hạn nhưng lấy đi tương lai dài hạn
Vừa đọc một bài chia sẻ viral trên Facebook với gần 10,000 lượt reaction và vài ngàn lượt share của một nhân vật cũng đang làm trong mảng giáo dục, tôi hoảng hốt phải viết ra bài này ngay! Các bạn bè, đồng nghiệp của tôi cũng đang lên tiếng về nội dung này, và là một nhà giáo dục, tôi thấy mình cũng có trách nhiệm lên tiếng thật rõ ràng và có cơ sở.
Quan điểm của bài viết là: “Con học không tốt là do lười, và ‘dạy con phải như dạy thú, ngoan thì thưởng láo thì phạt…’, cứ thẳng thay mà vả…”. Điều khiến tôi “rùng mình” không chỉ là nội dung trên từ một người đang làm giáo dục, mà là hàng nghìn comment đồng thuận từ phụ huynh kiểu: “Đánh cho một trận là hết”, “Tôi dạy cái bọn lười tôi không tiếc lời chửi tháng vào mặt”; nhìn vào đó, tôi thấy hàng loạt cảm xúc tiêu cực đang được người lớn “xả lũ” xuống con trẻ.
Nếu bạn cũng đang hoang mang trước những quan điểm giáo dục khác nhau như vậy, xin hãy đọc tiếp. Vì những gì tôi sắp chia sẻ không chỉ là quan điểm, mà là bằng chứng từ hàng chục năm nghiên cứu, và bi kịch có thật từ chính những gia đình áp dụng lối “dạy bằng sợ hãi và kiểm soát” đến cùng.
I. BA SAI LẦM NHẬN THỨC GỐC RỄ
SAI LẦM #1: “Đã chi tiền thì con phải trả nợ bằng thành tích”
Trong bài gốc có đoạn: “Đã sống cùng bố mẹ vất vả đi làm thuê chật vật để có tiền cho mình ăn học, thì phải cố mà học cho tới nơi tới chốn”. Đây chính là mô hình “cha mẹ giao dịch” [transactional parenting] - biến việc nuôi dạy con thành phi vụ mua bán: “Tôi trả tiền, con phải ‘trả nợ’ bằng thành tích.”
Về mô hình “cha mẹ giao dịch” này, tôi muốn kể về Liu Yiting, “cô gái Harvard” nổi tiếng của Trung Quốc. Năm 1999, cô được Harvard nhận với học bổng toàn phần. Mẹ cô viết cuốn sách “Cô gái Harvard Liu Yiting” bán được hơn 2 triệu bản.
Phương pháp của mẹ cô là gì? Theo cuốn sách do chính bà ấy viết, từ năm 11 tuổi, Liu Yiting phải cầm đá lạnh trong tay 15 phút mỗi ngày để “rèn ý chí.” Cô phải đứng nhón chân như vũ công ballet 15 phút, chịu chuột rút cực độ. Mẹ cô kiểm soát toàn bộ: cấm mặc quần áo màu sắc, cấm để tóc dài, cấm hoàn toàn việc hẹn hò với cảnh báo rằng các mối quan hệ có thể dẫn đến “quấy rối, giết người, hoặc bị tàn phá dung mạo”.
Kết quả? Hơn 20 năm sau, năm 2024, truyền thông Trung Quốc đưa tin: “Khi cô gái Harvard trở thành tầng lớp trung lưu bình thường, trò lừa đảo 25 năm đã sụp đổ”. Liu Yiting hiện sống ở Mỹ, làm COO một công ty đầu tư nhỏ - một cuộc sống hoàn toàn bình thường so với kỳ vọng “phi thường” mà người “mẹ hổ” tô vẽ lên, và thậm chí còn có thể ảnh hưởng tới lối nuôi dạy con của hàng triệu phụ huynh khác qua cuốn sách của bà.
Tôi thực sự thắc mắc rằng: Liệu những năm tháng đau đớn ấy có đáng không? Và quan trọng hơn - giá trị thực sự của con người có phải chỉ đo bằng danh tiếng trường lớp?
SAI LẦM #2: Nghĩ rằng “tự giác” xuất hiện từ kiểm soát
Trong bài gốc có viết: “Tôi dạy cái bọn lười tôi không tiếc lời chửi thẳng vào mặt”.
Đây là nghịch lý lớn nhất mà nhiều cha mẹ đang mắc phải: Muốn con “tự giác” nhưng lại dùng phương pháp KIỂM SOÁT - chửi bới, la mắng, đe dọa. Môi trường kiểm soát TIÊU DIỆT tính tự chủ. Bạn đang tự tay phá hủy chính thứ bạn muốn xây.
Giống như Wei Yongkang, “Thần đồng phương Đông” của Trung Quốc. Năm 13 tuổi, cậu là sinh viên đại học trẻ nhất tỉnh Hồ Nam. Năm 17 tuổi, vào Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc. Mẹ cậu “kiểm soát toàn diện”: Đút cơm cho con bằng tay suốt thời trung học để con không “lãng phí thời gian”; giặt quần áo, tắm rửa, đánh răng cho con; theo con đến đại học; cấm mọi cuộc gọi từ bạn nữ.
Kết quả? Năm 2003, ở tuổi 20, Wei phải rời khỏi Viện Hàn lâm Khoa học vì không có khả năng tự chăm sóc bản thân. Cậu không biết mặc áo khi trời lạnh, từng đi bộ đến Thiên An Môn giữa đông chỉ với áo mỏng và dép lê. Cậu quên viết luận văn, thường xuyên muộn, không thể giao tiếp.
Wei nói trong nước mắt: “Con muốn được làm người bình thường. Con không muốn làm nhà khoa học... Con chỉ muốn mẹ được vui”.
Mẹ cậu thừa nhận: “Tôi đã hủy hoại nó”. Khi con bị đuổi học, bà từng hét: “Nhảy lầu chết đi!”. Wei cuối cùng hồi phục, kết hôn, có hai con, làm IT. Nhưng Wei qua đời đột ngột vào tháng 11/2021 ở tuổi 38. Tôi không dám có kết luận gì vì không đủ thông tin, nhưng không thể loại trừ khả năng những năm tháng căng thẳng và bị kiểm soát tới tận cùng đã “bào mòn” thân-tâm của cậu đến cùng cực.
SAI LẦM #3: Tin rằng “trường top = thành công cuộc đời”
Có một bằng chứng đáng tự hào được nêu trong bài gốc: Học sinh của các cha mẹ dám “đập laptop, xỉ vả, đánh mắng”... đã vào Cornell, Oxford… Nhưng như vậy liệu đã thực sự đảm bảo cho một cuộc đời tốt đẹp sau này?
Mọi người có thể tìm đọc thông tin về Ning Bo, “thần đồng đầu tiên của Trung Quốc,” năm 1978 ở tuổi 13, Ning Bo vào Lớp Thiên tài Trẻ - trường được tạo ra đặc biệt để nhận cậu. Bức ảnh cậu đánh cờ thắng Phó Thủ tướng thành tin trang nhất. Cậu là giảng viên trẻ nhất Trung Quốc ở tuổi 19. Nhưng dưới áp lực công chúng đè nặng. Ning Bo nói:
“Cái danh hiệu ‘thần đồng’ đã cướp đi quyền được sống mà lẽ ra tôi phải được hưởng. Tôi sống với nỗi đau tràn ngập trái tim”.
Năm 1998, trên CCTV, ông kịch liệt tấn công nền giáo dục thần đồng, ông tuyên bố: “Điều này có thể giết người!”
Trong ba lần đăng ký thi cao học, ba lần ông đều không bước vào phòng thi vì sợ thất bại đến tê liệt. Năm 2003, ông xuất gia làm sư, ly hôn vợ. Năm 2018, ông hoàn tục, lấy chứng chỉ Tham vấn Tâm lý và bắt đầu cuộc đời giúp đỡ các thanh thiếu niên gặp khó khăn.
Vậy ai có khả năng “thành công và hạnh phúc” cao? Ning Bo với danh tiếng “thần đồng”, học trường top nhưng cuộc đời đầy đau khổ? Hay một đứa trẻ lớn lên trong yêu thương, dù không vào trường top nhưng biết mình là ai, muốn gì, và xây được các mối quan hệ lành mạnh?
II. BA ĐIỀU CẦN TỈNH TÁO
TỈNH TÁO #1: Không phải ý tưởng nào “hiệu quả ngắn hạn” cũng tốt dài hạn
Nhiều người bảo vệ đòn roi vì “hiệu quả” - con nghe lời ngay. Giống như thuốc giảm đau: hết đau tức thì, nhưng không chữa được bệnh gốc.
Tôi muốn kể bạn nghe về Xie Yanbo và Gan Zheng - hai thần đồng cùng lớp, cùng sang Princeton học Vật lý. Cả hai đều xung đột với thầy hướng dẫn, không lấy được bằng Tiến sĩ dù học 9 năm. Khi trở về, USTC đề nghị vị trí nghiên cứu - họ từ chối. Năm sau khi xin việc, USTC từ chối vì chính sách mới yêu cầu bằng tiến sĩ.
Hiện Xie đang giảng dạy Đại học. Có sinh viên từng nói: “Thầy Xie có vấn đề tâm thần, trường chỉ cho dạy vì tình thương”. Ông từng trả lời phỏng vấn rằng: “Tôi từng tin khoa học là thiêng liêng, nhưng gần đây tôi nghi ngờ cả hệ thống khoa học”. Còn Gan Zheng thì mắc bệnh tâm thần nghiêm trọng, hiện sống cô lập với mẹ, không ra khỏi nhà, tách biệt hoàn toàn với xã hội.
Bạn thấy đó, hiệu quả ngắn hạn không bao giờ thay thế được sự nuôi dưỡng bền vững.
TỈNH TÁO #2: “Bước đầu của cuộc đời” không định nghĩa toàn bộ cuộc đời
Vào được trường nổi tiếng chỉ là bước khởi đầu, không phải đích đến.
Zhang Xinyang, tiến sĩ trẻ nhất Trung Quốc ở tuổi 16. Cha mẹ đặt tên với hy vọng con “vĩ đại”. Khi bảo vệ luận văn, Zhang đe dọa cha mẹ rằng nếu không mua căn hộ Bắc Kinh thì không bảo vệ luận văn. Khi 28 tuổi, Zhang từ chối làm việc, sống nhờ cha mẹ. Ăn đồ hết hạn, chỉ gọi rau để tiết kiệm. Cậu nói:
“Đừng cười tôi, tôi chỉ có vài nghìn trong tài khoản.”
“Tôi chưa bao giờ cất cánh, vậy làm sao tôi có thể ngã?”
Cha cậu cũng thú nhận rằng: “Chúng tôi hối hận vì thúc đẩy con thành thần đồng.”
Một trường hợp khác là Chiang Ti Ming, thần đồng Malaysia - sinh viên trẻ nhất Caltech, tiến sĩ Cornell, nghiên cứu sinh Harvard. Trong thời gian ở Harvard, cậu có dấu hiệu có vấn đề tâm thần. Thầy Khâu Thành Đồng (Giáo sư đoạt giải Fields Medal) nói: “Cậu gặp khó khăn trong giao tiếp và kỹ năng sống kém.” Chiang trở về Malaysia, nhập viện điều trị trầm cảm, và qua đời ngày 6/1/2007 ở tuổi 30.
TỈNH TÁO #3: Cảm xúc mãnh liệt không phải lý do tốt
Tôi thấy bài gốc nhận được 10,000 reactions vì nó kích thích cảm xúc - người đọc cảm thấy thỏa mãn, được xác nhận quan điểm của mình. Đây là một dạng rage-bait, hoặc rộng hơn là emotion-bait: kiểu viết bài “vuốt ve” cảm xúc để mang lại lợi ích thương mại cho tác giả, không phải lợi ích thực cho độc giả.
Khi một bài viết khiến bạn cảm thấy “đúng rồi đó”, hãy dừng lại và tự hỏi: Nó đúng vì có bằng chứng, hay đúng vì nó khớp với cảm xúc hiện tại của tôi?
Không phải ý tưởng nào khớp với trải nghiệm của mình, cách nghĩ hiện tại, cảm xúc hiện tại, cách làm của người quanh mình thì là đúng, còn khác biệt là sai. Tâm lý học đã xác nhận hiện tượng Confirmation bias [thiên kiến xác nhận] khiến chúng ta chỉ thấy và tiếp nhận điều mình muốn thấy.
Bạn thấy đó, Liu Yiting, Wei Yongkang, Ning Bo, Xie Yanbo, Gan Zheng, Zhang Xinyang, Chiang Ti Ming - tất cả đạt thành tích vượt trội. Tất cả có cha mẹ “kiểm soát toàn diện.” Và tất cả trả giá bằng sức khỏe tâm thần, khả năng sống bình thường, hoặc cả mạng sống.
Những câu chuyện này, tôi kể ra không phải để “dọa”, mà để bạn thấy sự thật rằng: Phương pháp kiểm soát cực đoan, hay dạy con bằng nỗi sợ, sự đàn áp… có thể tạo ra thay đổi nhanh chóng, thành tích ngắn hạn, nhưng phá hủy con người dài hạn. Đó có phải là điều bạn thực sự mong muốn cho chính mình và cho con?
III. VƯỢT QUA TƯ DUY NHỊ NGUYÊN VỀ KỶ LUẬT VÀ RANH GIỚI
Tôi biết nhiều người đọc tới đây sẽ muốn hỏi: “Thế thì để mặc con à? Nuông chiều à? Không kỷ luật, không ranh giới sao?”
KHÔNG! Hoàn toàn không.
Đây là bẫy tư duy nhị nguyên [binary thinking]: Hoặc kiểm soát cứng rắn, hoặc buông thả nuông chiều. Nhưng giáo dục và nuôi dạy con có nhiều sắc thái phong phú và đa dạng hơn nhiều.
Tôn trọng và thấu hiểu con KHÔNG có nghĩa là không có kỷ luật và ranh giới.
Ngược lại, kỷ luật thực sự - loại giúp con phát triển khả năng tự chủ - CẦN được xây trên nền tảng tôn trọng và thấu hiểu. Cụ thể hơn, có hai loại kỷ luật như sau:
Kỷ luật bên ngoài [external discipline]: Dựa vào sợ hãi, đe dọa, trừng phạt. Con nghe lời vì sợ. Khi người lớn vắng mặt, kỷ luật sẽ biến mất. Thậm chí, con sẽ phát minh ra các giải pháp gian dối để ứng phó với loại kỷ luật này.
Kỷ luật tự thân [self-discipline]: Con hiểu TẠI SAO cần làm, thấy GIÁ TRỊ của việc đó. Kỷ luật này đi theo con suốt đời.
Sau đây là bốn nguyên tắc xây dựng kỷ luật tự thân:
1. Ranh giới rõ ràng và hợp lý
“Con cần hoàn thành bài tập trước khi chơi game” thay vì “Không học là đánh”. Một số quy định cần được viết thành văn bản và để ở nơi dễ thấy cho con.
2. Hậu quả tự nhiên thay vì hình phạt nhân tạo
Con không học → điểm kém → tự nhận hậu quả. Không cần cha mẹ “chế tạo” thêm đau đớn bằng đòn roi.
Nỗi sợ tự nhiên từ hậu quả thực tế là lành mạnh. Nhưng nỗi sợ nhân tạo - sợ bị đánh, sợ không còn được yêu - chỉ tạo ra chấn thương, không tạo được tinh thần trách nhiệm.
Do đó, cha mẹ lưu ý không phóng đại, không tuyệt đối hóa các hậu quả: Một bài kiểm tra không phải định mệnh cả tương lai. Hậu quả tự nhiên cần được đặt trong bối cảnh thực tế, không biến thành “thảm kịch hóa” để con cảm thấy không còn lối thoát.
3. Giải thích “Tại sao” thay vì ra lệnh “Phải làm”
Khi con hiểu học tập giúp mở rộng khả năng, giúp con trở thành phiên bản tốt hơn, con sẽ học vì mong muốn và hứng thú chứ không phải vì sợ. Thậm chí nếu giúp con tìm thấy điều con quan tâm, vấn đề con muốn giải quyết cho ai đó trên thế giới, toàn bộ dòng chảy học tập sẽ chảy tự nhiên và ngày càng “hợp lưu”.
4. Cho phép thất bại và học từ sai lầm
Sự thay đổi hành vi LUÔN CẦN THỜI GIAN và trợ lực bền bỉ. Một năm sa sút không định nghĩa tương lai. Một giai đoạn lười biếng không phải bản chất của con. Nếu cả cha mẹ cũng không tin vào tiềm năng tiến bộ của con, thì con khó lòng có được điều mà chúng ta ai cũng mong muốn: Tâm thái Cầu tiến [growth mindset].
Tôi từng tham vấn cho một em học sinh lớp 9 liên tục bị mẹ mắng “vô dụng,” “lười biếng,” “không có tương lai” bởi điểm số em bị tụt dốc không phanh. Nhưng khi nói tham vấn, tôi phát hiện em đang trầm cảm sau khi chứng kiến bố mẹ trải qua một cuộc ly hôn đầy bạo lực. Em không “lười”, mà đang chìm đắm trong nỗi đau không ai nhìn thấy.
Sau sáu tháng tham vấn, khi em cảm thấy được thấu hiểu và an toàn, em tự động bắt đầu học lại. Không cần đòn roi. Không cần mắng nhiếc. Mẹ em cũng trở thành một người mẹ biết lắng nghe và tin vào khả năng hồi phục của con.
Hiện tại, em đang học lớp 12, biết rõ mình muốn học ngành gì trong tương lai, đã nộp hồ sơ sớm vào 11 trường Đại học khác nhau ở Mỹ và Canada một cách hoàn toàn tự chủ mà không cần nhờ tới các đơn vị tư vấn du học. Thậm chí em còn trở thành cầu nối hoà giải giữa ba và mẹ.
Đây là minh chứng cho sự thật rằng kỷ luật và ranh giới có trăm ngàn cách, không chỉ đòn roi hay mắng nhiếc. Sau đây, tôi gợi ý một tiến trình khác cho các ba mẹ hỗ trợ con tiến bộ, gồm 3 bước như sau:
Bước 1: Tìm hiểu câu chuyện chưa kể
Thay vì hỏi “Tại sao con lười, con hư?”, hãy hỏi:
Con có hiểu ý nghĩa việc học với cuộc đời con không?
Con có tin mình có khả năng học được không, hay con đang tin mình “học dở”?
Con học vì muốn hay vì sợ?
Con có đang gặp vấn đề khác (bạn bè, tâm lý, sức khỏe)?
Bước 2: Tách tình yêu ra khỏi thành tích
Nói với con - và thực sự thể hiện đúng như vậy một cách nhất quán, ổn định: “Con ơi, dù con học giỏi hay dở, ba mẹ vẫn yêu con trọn vẹn như vậy. Nhưng ba mẹ muốn tạo điều kiện và khuyến khích con học vì điều đó giúp con trở thành người con ước ao, sống cuộc đời con muốn sống”.
Bước 3: Xây niềm tin và kiên nhẫn với quá trình
Mỗi lần con tiến bộ - dù nhỏ - hãy NHẬN RA và GHI NHẬN. Não bộ con sẽ học tốt nhất qua khuyến khích tích cực chứ không phải mắng nhiếc và phủ nhận tuyệt đối.
Quan trọng nhất, cha mẹ cần giúp con tự nhận thức được chính mình, tin vào năng lực tự học hỏi, thay đổi và hoàn thiện liên tục của mình - đó mới là nền tảng để con tự tin bước đi trong đời.
Tôi tin rằng các ba mẹ sẽ hạnh phúc nếu đến lúc trưởng thành, con nói rằng: “Cảm ơn ba mẹ đã tin vào con, ngay cả khi con chưa tin vào chính mình”. Đó chính là trải nghiệm của tôi.
IV. BẠN ĐANG THOẢ MÃN NỖI SỢ CỦA MÌNH HAY THỰC SỰ NUÔI DẠY CON?
Viktor Frankl, nhà tâm lý học đã sống sót qua trại tập trung của Đức Quốc Xã, đã viết trong tác phẩm kinh điển “Đi tìm lẽ sống” rằng: “Động lực chính yếu của con người không phải khoái lạc hay quyền lực, mà là tìm kiếm ý nghĩa”.
Có một số câu hỏi tôi thường đặt cho các phụ huynh trong phòng tư vấn, và tôi cũng muốn hỏi bạn ngay lúc này:
Khi bạn mắng con, đánh con, ép con học - bạn đang làm cho CON, hay để xoa dịu NỖI SỢ của chính mình? Sợ con không thành công. Sợ mình là phụ huynh thất bại. Sợ người khác đánh giá.
Và câu hỏi quan trọng nhất sẽ là: Bạn muốn con nhớ mình như thế nào? Là người tin vào con, hay người đòi hỏi con phải chứng minh giá trị bằng mọi giá?
Lương Dũng Nhân, M.Ed, PCC
Tài liệu tham khảo
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The “what” and “why” of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11(4), 227-268.
Frankl, V. E. (2006). Man’s search for meaning. Beacon Press. (Tác phẩm gốc xuất bản năm 1959)
Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 68-78.