CON NGOAN TỪ YÊU THƯƠNG, KHÔNG PHẢI SỢ HÃI
Dạy con kỷ luật thế nào để con vừa vững vàng, vừa không kiệt sức?
Gần đây, một người mẹ chia sẻ với tôi: “Ai cũng nói em hên mới sinh được 2 đứa con ngoan, nhưng em không thấy vậy. Đó là cả quá trình kiên nhẫn - kiên nhẫn đợi con tự mang dép, kiên nhẫn đợi con khóc để trút bỏ cảm xúc, kiên nhẫn dạy con hiểu đúng sai. Khi chúng làm sai, chúng sợ mẹ buồn nhiều hơn là sợ bị phạt.”
Rồi người mẹ này thổ lộ nỗi đau riêng: “Nhưng em vẫn chông chênh, thầy ạ. Em muốn rèn con kỷ luật để thành công, nhưng sợ con mất thời gian chơi. Em muốn cho con thoải mái, nhưng biết cuộc đời là cạnh tranh không ngừng. Giờ con còn nhỏ thì em dạy theo Montessori được, nhưng sau này cấp 3, đại học thì sao?”
Nếu bạn cũng đang vật lộn với câu hỏi này - giữa kỷ luật và tự do, giữa thành công và hạnh phúc - XIN HÃY ĐỌC BÀI NÀY. Vì tôi tin vấn đề không nằm ở việc chọn bên nào, mà ở chỗ chúng ta đang hiểu sai ngay từ đầu kỷ luật là gì.
Qua 18 năm làm việc với hàng ngàn gia đình, tôi thấy một mô thức lặp đi lặp lại: nhiều cha mẹ vướng vào tư duy nhị nguyên, nghĩ rằng chỉ có hai con đường:
Con đường A - Rèn luyện kỷ luật nghiêm khắc: con sẽ thành công nhưng không hạnh phúc, thiếu thời gian chơi, bị áp lực
Con đường B - Cho con tự do thoải mái: con sẽ hạnh phúc nhưng thiếu năng lực cạnh tranh, không có thành tích
Đây là một “thế lưỡng nan ảo”, xuất phát từ cùng một giả định sai lầm: kỷ luật = áp lực bên ngoài.
Câu nói của người mẹ kia nói trên: “chúng sợ mẹ buồn nhiều hơn là sợ bị phạt” - đã vô tình chạm vào một chân lý nhưng lại ít được biết đến: KỶ LUẬT THỰC SỰ KHÔNG ĐẾN TỪ SỢ HÃI, MÀ ĐẾN TỪ QUAN TÂM.
Khi đứa trẻ “sợ mẹ buồn”, nó không phải đang sợ, mà đang quan tâm. Nó đã phát triển lòng trắc ẩn [compassion] - khả năng cảm nhận cảm xúc của người khác và muốn bảo vệ, nuôi dưỡng mối liên kết đó. Và từ nguồn này - từ yêu thương, không phải sợ hãi - một loại kỷ luật hoàn toàn khác được sinh ra: khả năng tự điều hoà [self-regulation] từ bên trong, bền vững, không cần giám sát.
I. NGUỒN GỐC THẬT CỦA SỰ TẬN HIẾN: CHÍ NGUYỆN THAY VÌ CẠNH TRANH
Để hiểu sâu hơn, tôi muốn đặt lại câu hỏi: “Sự tận tâm và nghiêm túc của một con người đến từ đâu?”
Một học sinh cấp 3 từng nói với tôi: “Thầy ơi, con học sinh học không phải để thi đại học. Con muốn hiểu cơ thể người hoạt động như thế nào, vì con tin rằng nếu mình hiểu được các quy luật ấy, mình sẽ sống khoẻ mạnh hơn. Con muốn giúp ba mẹ con sống lâu hơn với con.”
Bằng sự quan tâm thuần khiết đến người thân, đứa trẻ này tự nguyện thức đến 2-3 giờ sáng để đọc thêm, để khám phá - không ai nhắc nhở, không phần thưởng hay hình phạt.
Có những nhà khoa học tạo ra giống lúa mới vì thương nông dân nghèo, những thầy cô giáo ở vùng cao tự nguyện ở lại đó nhiều chục năm không phải vì danh tiếng, mà vì thấy con em dân tộc thiểu số cần mình.
Họ có “kỷ luật” không? Có, và ở mức độ mà không một hình phạt nào tạo ra được. Nhưng kỷ luật đó đến từ đâu? Từ CHÍ NGUYỆN SỐNG [purpose], từ việc:
Cảm nhận sâu sắc nỗi đau của ai đó: Gia đình, cộng đồng, hay thậm chí nhân loại
Muốn giúp đỡ cho nỗi đau đó: Không chỉ cảm thông, mà có khát vọng hành động để thay đổi thực tại
Tin rằng mình có điều gì đó độc đáo để đóng góp: Thấy mình có năng lực và có sự tự chủ để làm điều cần làm
Đây là lý do tại sao tôi luôn nói với phụ huynh và các bạn nhỏ rằng: Cuộc đời KHÔNG PHẢI CUỘC ĐUA mà là HÀNH TRÌNH KIẾN TẠO CON ĐƯỜNG RIÊNG. Bởi vì trong cuộc đua, ai cũng chạy theo cùng một đích, cùng một tiêu chuẩn, nhưng trong hành trình sống, mỗi người kiến tạo con đường của riêng mình để cống hiến cái riêng biệt nhất của mình.
Những đứa trẻ mệt mỏi nhất mà tôi gặp - kiệt sức [burnout] ở tuổi 15-16 - là những bạn bị cuốn vào các cuộc đua “ảo”: đua điểm số, đua trường tốp, đua thành tích, đua theo các trào lưu trên mạng xã hội... Và có ráng đua cũng chắc chắn thua, vì trong mọi cuộc đua chỉ có một người đứng đầu, còn lại đều cảm thấy “thất bại”.
Nhưng khi một đứa trẻ tìm được chí nguyện, nó không cần đua với ai cả. Nó tự tìm đường, tự vượt khó, tự phát triển với trái tim thổn thức về điều mình thương yêu.
II. TỪ MẦM NON ĐẾN ĐẠI HỌC: HÌNH THỨC KHÁC NHAU, NGUYÊN TẮC KHÔNG ĐỔI
Quay lại câu hỏi của người mẹ: “Con em đang dạy theo Montessori... nhưng sau này cấp 3, đại học thì phải dạy như nào?”
Tôi thấy rằng: NGUYÊN TẮC CỐT LÕI VẪN KHÔNG THAY ĐỔI, CHỈ CÁCH THỰC HÀNH THAY ĐỔI.
Ở tuổi 3-6, khi bạn “kiên nhẫn đợi con tự mang dép”, bạn đang làm gì? Bạn đang:
Nuôi dưỡng tính tự chủ [autonomy]: “Con có thể tự làm được”
Truyền thông điệp tin tưởng: “Con xứng đáng được chờ đợi”
Tạo không gian an toàn để con thất bại và học hỏi
Ở tuổi 15-18, bạn vẫn làm những điều tương tự, chỉ khác hình thức:
Nuôi dưỡng tính tự chủ: “Kiên nhẫn đợi con tự tìm con đường riêng cho tương lai” thay vì đợi con mang dép
Truyền thông điệp tin tưởng: “Mẹ tin con sẽ tìm được hướng đi của mình”
Tạo không gian an toàn: Để con được thất bại trong thi cử, trong đam mê, trong quan hệ… và biết tình yêu của bạn vẫn ở đó
Montessori có câu nói nổi tiếng: “Never help a child with a task at which he feels he can succeed” [Đừng giúp đưa trẻ việc mà nó thấy nó có thể làm được]. Ở cấp 3, câu này vẫn đúng: Đừng bao giờ làm thay con những gì con có thể tự làm, kể cả việc vượt qua thất bại.
Nhưng có ba điều cốt lõi mà cha mẹ cần tiếp tục làm:
1. Giúp con khám phá chí nguyện, không áp đặt con đường
Nhiệm vụ của bạn không phải quyết định con nên học ngành gì, mà là tạo không gian để con tự hỏi:
Con quan tâm đến điều gì?
Con muốn giúp đỡ ai?
Con có thể đóng góp điều gì độc đáo?
Tôi từng có học sinh muốn học nông nghiệp. Cha mẹ phản đối vì “không triển vọng”. Nhưng đó là đứa trẻ lớn lên ở nông thôn, thấy bố mẹ khổ sở với mùa màng, và muốn tìm ra cách trồng trọt bền vững, đỡ vất vả hơn. Đây là chí nguyện thực, và với chí nguyện này, kỷ luật tự đến - không cần ai ép.
2. Hiện diện, không kiểm soát
Ở tuổi vị thành niên, con cần bạn bè nhiều hơn bố mẹ, đây là đặc điểm phát triển tự nhiên. Nhưng con vẫn cần bạn, chỉ khác vai trò: Không phải người quyết định, mà là người lắng nghe, người chia sẻ kinh nghiệm mà không phán xét, người sẽ ở đó khi con cần.
Khi bạn “kiên nhẫn đợi con khóc” ở tuổi nhỏ, bạn đang dạy con rằng: “Cảm xúc của con là hợp lệ. Mẹ ở đây.” Ở tuổi lớn, bạn cũng làm tương tự: Tạo không gian để con được buồn về áp lực thi cử, được tức giận về bất công, được lo lắng về tương lai… và cha mẹ vẫn ở đó, không không cố gắng sửa chữa điều gì, chỉ cần hiện diện vững chãi và yêu thương bên cạnh con.
3. Giữ mối liên kết qua trắc ẩn, không qua sợ hãi
Suy nghĩ “sợ mẹ buồn” mà người mẹ ở đầu câu chuyện đã tạo ra ở con nhỏ thực tế chính là trắc ẩn, là khả năng quan tâm. Khi con lớn, hãy gìn giữ điều này không phải bằng kiểm soát (”Mẹ sẽ buồn nếu con không học giỏi”), mà bằng sự hiện diện chân thực [authentic presence] và tôn trọng chí nguyện của con (“Dù con như thế nào, mẹ vẫn yêu thương con trọn vẹn như vậy, con không cần phải đạt bất kỳ tiêu chuẩn gì để được yêu thương”).
III. KHÔNG HỀ CÓ SỰ ĐÁNH ĐỔI
Người mẹ ở đầu bài viết nói “Ai cũng nói em hên...” - nhưng tôi muốn khẳng định rằng: BẠN KHÔNG HỀ HÊN. Bạn đã làm đúng một cách sâu sắc, dù có thể chưa hiểu hết tại sao nó hiệu quả.
Khi bạn kiên nhẫn với con, bạn không chỉ dạy kỹ năng, mà đang nuôi dưỡng niềm tin vào bản thân con, tạo không gian an toàn cho cảm xúc, và quan trọng nhất: Bạn đang xây dựng mối liên kết thiêng liêng dựa trên yêu thương thay vì sợ hãi.
Điều duy nhất bạn cần thêm là hiểu sâu hơn TẠI SAO những gì bạn làm lại hiệu quả, để khi con lớn và hoàn cảnh thay đổi, bạn vẫn áp dụng được cùng nguyên tắc ở những hình thức mới.
Trở lại câu hỏi ban đầu: “Có phải chúng ta phải đánh đổi giữa kỷ luật và hạnh phúc?”
Sau 18 năm làm giáo dục, tôi tin: KHÔNG, NẾU TA HIỂU ĐÚNG KỶ LUẬT LÀ GÌ.
Kỷ luật thực sự không hề đối lập với hạnh phúc. Trái lại, nó là điều kiện cho hạnh phúc bền vững. Bởi vì hạnh phúc không đến từ việc làm bất cứ gì ta muốn lúc nào cũng được (đó là bốc đồng [impulse], không phải tự do [freedom]). Hạnh phúc đến từ việc sống đúng chí nguyện, đóng góp cho điều mình quan tâm, và yêu những gì mình làm - khi đó kỷ luật tự khởi sinh.
Đó chính là kỷ luật sinh tự nhiên và lành mạnh sinh ra từ yêu thương và chí nguyện, không phải kỷ luật áp đặt bởi sợ hãi và cạnh tranh.
Những đứa trẻ được nuôi dưỡng bằng kiên nhẫn, tôn trọng và yêu thương sẽ lớn lên có cả hai: kỷ luật để thực hiện ước mơ VÀ hạnh phúc vì đang sống đúng với chính mình.
Đó không phải là may mắn, đó là kết quả tất yếu của giáo dục chân chính.
Nếu bạn đang chông chênh giữa kỷ luật và tự do, HÃY COMMENT CHIA SẺ câu chuyện của bạn. Mỗi câu chuyện là cơ hội học hỏi cho tất cả chúng ta.
Lương Dũng Nhân, M.Ed, PCC