Cùng con tuổi Teen khám phá ước mơ

Học cách buông tay nhưng không rời xa

Tuần trước, một bà mẹ đã hoảng hốt chia sẻ với tôi trong buổi tư vấn: “Thầy ơi, con tôi nói muốn làm YouTuber. Tôi sợ lắm. Nghề này không ổn định, làm sao nuôi sống được bản thân? Chưa kể môi trường cũng nhiều cám dỗ! Tôi có nên ngăn con không?”

Tôi hỏi lại: “Chị có biết tại sao con muốn làm YouTuber không? Con muốn chia sẻ điều gì? Kỹ năng gì con cần phát triển để thành công trong lĩnh vực này?”

Chị ngập ngừng: “Thực ra... tôi chưa hỏi kỹ. Nghe con nói, tôi chỉ nghĩ ngay: Nghề này không ra gì.”

Đây là câu chuyện quen thuộc mà tôi gặp hàng ngày. Chúng ta, những người cha mẹ, thường phản ứng với ước mơ của con bằng lo lắng thay vì tò mò. Chúng ta muốn bảo vệ con khỏi thất bại - dù là tạm thời - một cách ám ảnh, nên vô tình cản trở con khỏi cả hành trình khám phá bản thân.

I. TẠI SAO TUỔI TEEN CẦN “THỬ NGHIỆM” ƯỚC MƠ, KHÔNG CHỈ “CHỌN” NGHỀ

Những năm 13-18 tuổi là giai đoạn mà các nhà tâm lý học phát triển gọi là “thời kỳ khám phá căn tính” [identity exploration]. Erik Erikson, một trong những “tổ sư” của Tâm lý học Phát triển, gọi đây là cuộc khủng hoảng để bước đầu định hình căn tính: Nếu thanh thiếu niên không được khám phá và thử nghiệm đủ nhiều, đủ sâu, các em sẽ bối rối về vai trò của mình trong xã hội.

Nhưng ở Việt Nam, chúng ta thường nhảy cóc từ “con học giỏi” sang “con phải thi đại học ngành X” mà bỏ qua cả một giai đoạn quan trọng: Cho con không gian để thử nghiệm, thất bại, học hỏi, và tự tìm ra con đường phù hợp.

Tôi thường thấy các bạn học sinh 12 vẫn không biết mình thích gì, giỏi gì, chỉ biết điểm số môn nào cao. Các bạn chọn ngành không phải vì đam mê, mà vì “điểm của con đủ vào ngành này” hoặc “ba mẹ bảo ngành này ra trường dễ kiếm việc.”

Rồi đến năm hai, năm ba đại học, nhiều bạn mới nhận ra: “Mình không hợp với ngành này” - chính tôi cũng từng như vậy. Nhưng lúc đó, áp lực đã lớn quá - đã mất thời gian, tiền bạc, còn phải giải thích với ba mẹ, họ hàng. Nhiều bạn cứ thế gắng gượng đi tiếp, đi tiếp…để rồi phải sống một cuộc đời… không thuộc về mình.

Vì thế, tuổi teen cần được thử nghiệm TRƯỚC KHI cam kết lâu dài. Giống như bạn không thể biết mình có thích đạp xe không nếu chưa từng ngồi lên xe, con bạn không thể biết mình có thật sự thích thiết kế hay không nếu chưa từng thử vẽ một dự án nhỏ.

II. VAI TRÒ CỦA CHA MẸ: NGƯỜI ĐỒNG HÀNH, KHÔNG PHẢI NGƯỜI CHỈ HUY

Có một điều tôi luôn tin tưởng trong việc định hướng sự nghiệp hay khám phá bản thân: “Hành động thực tế là bắt buộc”. Không chỉ mơ mộng, không chỉ lập kế hoạch, mà phải THỰC SỰ LÀM từng bước nhỏ.

Với phụ huynh, điều này có nghĩa là: Vai trò của bạn không phải là quyết định con nên mơ ước gì, hay thậm chí là hướng dẫn con làm từng bước. Vai trò của bạn là tạo không gian an toàn và cung ứng những điều kiện thuận lợi để con được thử nghiệm và học hỏi.

Hãy nghĩ về bản thân bạn như một “basecamp” [trạm xuất phát] trong hành trình leo núi của con. Con cần biết rằng:

• Có một nơi an toàn để trở về khi mệt mỏi hay thất bại

• Có người tin tưởng con có thể tự mình khám phá

• Có ai đó sẵn sàng lắng nghe những gì con học được, không phán xét

• Có những nguồn lực sẵn sàng hỗ trợ khi con cần gượng dậy hay bứt phá

Nhưng basecamp không phải là người quyết định con phải leo núi nào, đi đường nào, hay thậm chí con có nên leo núi hay không.

III. TỪNG BƯỚC ĐỒNG HÀNH CON

Dưới đây, tôi sẽ trình bày một tiến trình đơn giản nhưng khá hiệu quả mà các ba mẹ có thể làm cùng con để khám phá ước mơ và xây dựng căn tính, con đường sự nghiệp từ những điều gốc rễ nhất:

Bước 1: Khi con khám phá sở thích - Hãy tò mò thay vì lo lắng

Bước đầu tiên là lập “Bản Đồ Khám Phá Ước Mơ” - con sẽ vẽ (hoặc dùng bất kỳ hình thức nào khác) để tạo một sơ đồ về những gì mình thích, tò mò, những người truyền cảm hứng...

Điều bạn NÊN làm:

• Hỏi con những câu hỏi mở: “Con thích điều gì nhất khi làm việc này?” “Con học được gì từ người mà con ngưỡng mộ?”

• Chia sẻ về những thử nghiệm của chính bạn khi còn trẻ (cả thành công lẫn thất bại)

• Tôn trọng nếu con chưa muốn chia sẻ chi tiết - tuổi teen cần không gian riêng tư

Điều bạn KHÔNG NÊN làm:

• Phán xét ngay: “Cái này không có tương lai đâu”

• So sánh: “Sao con không thích… như bạn A?”

• Áp đặt: “Mẹ thấy con hợp làm kế toán hơn”

Một bà mẹ từng kể với tôi: “Con tôi thích vẽ, nhưng tôi cứ nói: ‘Học nghệ thuật không ra tiền.’ Giờ con 25 tuổi, làm kế toán, mỗi tối về nhà lại vẽ. Con nói với tôi: ‘Mẹ ơi, nếu mẹ để con học thiết kế từ hồi đó, có khi giờ con đang làm việc mình yêu thích.’ Tôi hối hận lắm thầy ơi.”

Bước 2: Khi con đặt mục tiêu - Giúp con cụ thể hóa, không phải điều chỉnh

Con bạn có thể nói: “Con muốn trở thành nhà thiết kế game.” Đây là ước mơ chung chung. Nhiệm vụ của bạn không phải là nói: “Ước mơ này không thực tế,” mà là giúp con biến nó thành những bước cụ thể.

Những câu hỏi hữu ích:

• “Con nghĩ nhà thiết kế game cần những kỹ năng gì?”

• “Bước đầu tiên mà con có thể làm ngay trong tuần này là gì?”

• “Con cần sự hỗ trợ gì từ ba mẹ?”

Ba mẹ hãy giúp các em đặt mục tiêu SMART (Specific, Measurable, Achievable, Relevant, Time-bound). Điều này có nghĩa là: Đừng để con chỉ mơ mộng, nhưng cũng đừng dập tắt ước mơ bằng “thực tế.” Thay vào đó, giúp con tìm ra bước nhỏ đầu tiên có thể thử nghiệm ngay.

Ví dụ: Con muốn làm YouTuber? Hãy hỏi: “Con muốn chia sẻ nội dung gì? Con có thể làm thử một video ngắn trong tuần này không?” Thay vì: “Làm YouTuber kiếm tiền đâu ra, tập trung học đi.”

Ở bước này, bạn và con có thể sử dụng chatbot One Small Step này của tôi để được gợi ý thêm những bước nhỏ để bắt đầu bất kỳ ý tưởng lớn nào:

Bước 3: Khi con bắt đầu hành động - Hãy là “chứng nhân”, không phải “cảnh sát”