Đồng cảm: Món quà trọng yếu nhất tôi muốn trao cho con

Đồng cảm không phải là kỹ năng mà là món quà con người sinh ra đã có, chỉ cần được đánh thức.

"Ba ơi, sao em lại khóc?"

Tôi vẫn còn nhớ những ngày đầu khi đón bé Koala - con gái sơ sinh của tôi về nhà, cậu con trai 5 tuổi - anh Hai của Koala đã quay sang hỏi tôi như vậy khi lần đầu thấy em khóc trên giường. Xong rồi không chờ ai chỉ dạy, anh Hai đã leo lên giường nằm rạp xuống cạnh em và lấy bàn tay nhỏ vỗ vỗ nhẹ nhàng trên ngực em, miệng thì nói “em đừng khóc, em đừng khóc” bằng một giọng nhẹ nhàng một cách hết sức đáng yêu.

Trong khoảnh khắc ấy, tôi chợt nhận ra mình đang chứng kiến một điều kỳ diệu và hạnh phúc: con trai 5 tuổi của tôi vừa thể hiện năng lực đồng cảm [empathy] thuần khiết nhất. Không cần ai dạy, không cần rèn luyện gì, con trai tôi đã trực tiếp cảm nhận được cảm xúc, nhu cầu cần được đáp ứng của em gái, và chủ động làm điều gì đó để an ủi em.

Trong gần 20 năm tôi làm giáo dục, 6 năm làm cha mẹ, có một câu hỏi cứ vang vọng trong đầu:

“Nếu chỉ có thể đảm bảo cho con một điều duy nhất trong cuộc đời này, tôi sẽ chọn điều gì?”

Câu hỏi này đã “ám ảnh” tôi từ ngày đầu tiên bế con trên tay, qua từng giai đoạn con lớn lên; cũng vang vọng trong hàng nghìn buổi tư vấn, tham vấn với phụ huynh và học sinh tại ATY. Thời nay, hầu hết cha mẹ đều muốn con mình có tất cả: Thành công, hạnh phúc, sức khỏe, trí tuệ... Nhưng nếu chỉ được chọn một?

Tôi đã từng nghĩ đến trí thông minh, rồi lại nghĩ không, trong thời đại AI này, trí thông minh thuần túy không còn là lợi thế. Tôi nghĩ đến sự kiên cường, nhưng kiên cường mà không có phương hướng thì cũng chỉ là sự cứng đầu. Tôi nghĩ đến niềm vui, nhưng niềm vui nông cạn không tạo nên ý nghĩa sâu sắc.

Cho đến khi tôi nhớ lại khoảnh khắc con trai 5 tuổi an ủi em gái sơ sinh ở trên, câu trả lời trở nên vô cùng rõ ràng: đó là ĐỒNG CẢM - năng lực cảm nhận trọn vẹn, chân thực nỗi đau của người khác như chính nỗi đau của mình.

A. VÌ SAO LẠI LÀ ĐỒNG CẢM?

Khi muốn đảm bảo cho con có năng lực đồng cảm, tôi không mong con trở thành một vị thánh sống, hy sinh bản thân để cứu giúp mọi người. Hoàn toàn không phải vậy. Trong hành trình gần 20 năm làm giáo dục và tâm lý, qua biết bao thăng trầm của chính mình và của hàng nghìn người tôi may mắn được đồng hành, tôi dần nhận ra một điều: đồng cảm không chỉ là một đức tính cao đẹp, nó còn là "hệ điều hành" [operating system] cho mọi thành công và hạnh phúc đích thực trong cuộc đời mỗi người.

Hãy nghĩ về điều này: Dù con tôi, con bạn sau này chọn làm gì - kinh doanh, nghiên cứu, nghệ thuật, y khoa, giáo dục - cốt lõi vẫn là phục vụ con người, vẫn là tìm cách giảm bớt khổ đau và tăng thêm niềm vui cho ai đó. Một doanh nhân không đồng cảm sẽ tạo ra sản phẩm không ai cần. Một bác sĩ không đồng cảm sẽ chữa bệnh mà không thực sự “cứu người”. Một giáo viên không đồng cảm sẽ dạy chữ mà không dạy người. Tôi sẽ minh chứng bằng vài câu chuyện dưới đây nhé:

#1 Câu chuyện số 1

Tôi nhớ một buổi tư vấn 1-1 với một founder trẻ. Bạn vừa nhận một khoản đầu tư lớn, nhưng startup vẫn loay hoay chứ không thể "cất cánh". "Em đã thử mọi chiến lược marketing, thuê cả chuyên gia từ Singapore, nhưng sao sản phẩm vẫn không chạm được đến khách hàng?" - giọng bạn mệt mỏi, ánh mắt cụp xuống, và đôi bàn tay cứ xoắn xuýt vào nhau cho thấy sự bối rối khá lớn.

Tôi im lặng một lúc để dòng cảm xúc của bạn được trôi qua trọn vẹn, rồi hỏi: "Lần cuối em ngồi xuống với khách hàng, không phải để thuyết phục về sản phẩm, không phải để làm khảo sát, mà chỉ đơn giản để nghe họ kể về một ngày bình thường của họ, là khi nào?"

Người bạn ấy chợt cứng lại, xong sau đó lại giãn ra. Trong ánh mắt bạn, tôi thấy một tia sáng loé lên, không phải kiểu tìm ra câu trả lời, mà kiểu vừa nhận ra mình đã đặt sai câu hỏi từ đầu. Tôi có gợi ý tiếp cận theo phương pháp Design Thinking cho bạn.

Hai tháng sau, bạn chat với tôi rằng: "Anh Nhân ơi, em vừa dành cả tháng vừa trò chuyện hỏi han một cách quan tâm thực thụ, vừa quan sát kỹ lưỡng khách hàng mục tiêu trong nhiều bối cảnh khác nhau, thậm chí còn thử làm những điều giống như họ đang làm nữa. Em mới hiểu tại sao sản phẩm không chạm được đến họ - vì em đang giải quyết vấn đề em nghĩ họ có, chứ không phải vấn đề thực sự đang gây khổ đau cho họ."

Vậy đó, đồng cảm trong kinh doanh không phải là "soft skill" hay chiến lược thông minh. Nó là khả năng đặt trái tim mình vào nhịp đập của người khác, để từ đó tạo ra giá trị thực sự, không phải chỉ là lợi nhuận.

#2 Câu chuyện số 2

Một cựu học sinh trường ATY nơi tôi công tác đã nhận được học bổng 90% của VinUni, và chấp nhận chuyển từ Tp.HCM ra Hà Nội để học chỉ vì bạn ấy muốn theo đuổi ngành Điều Dưỡng.

Lý do bạn chọn ngành này thay vì bác sĩ là vì: bạn đã có nhiều năm tham gia các công tác tình nguyện tại Bệnh viện Ung bướu, bạn đồng cảm với nỗi đau khôn cùng của bệnh nhân và người nhà tại đó, và bạn thấy rằng một người Điều Dưỡng tốt sẽ có thể trực tiếp đồng hành và xoa dịu những nỗi đau đó một cách đáng kể.

Hiện nay, bạn say mê cả việc học chuyên môn, nghiên cứu khoa học, lẫn học hỏi thêm về Tâm lý học để làm được sự đồng hành này một cách trọn vẹn nhất. Tôi tin rằng với niềm say mê và tinh thần vị tha như vậy, bạn sẽ đi rất xa trong sự nghiệp y khoa của mình.

#3 Câu chuyện số 3

Nghiên cứu Harvard Grant Study - nghiên cứu dài nhất trong lịch sử về hạnh phúc con người với hơn 80 năm theo dõi - đã đi đến kết luận đơn giản đến ngỡ ngàng: chất lượng các mối quan hệ quyết định chất lượng cuộc sống.

Nhưng điều gì tạo nên một mối quan hệ chất lượng? Không phải quà cáp, không phải lời hoa mỹ, mà chính là đồng cảm - khả năng thực sự THẤY và CẢM NHẬN người kia.

Vài tháng trước, khi tôi có dịp đón vợ ở công ty sau giờ làm việc và cùng nhau đi về nhà, tôi có hào hứng chia sẻ với vợ về một hợp đồng đào tạo với một đơn vị lớn, có tên tuổi và chi phí cũng cao, nhưng tôi có một số băn khoăn về sự khác biệt với hệ giá trị của mình. Vợ tôi đã nói rằng tôi đừng quá áp lực về tiền bạc, mà hãy nhận những buổi giảng dạy nào tôi thực sự cảm thấy tương hợp với chính tôi, với những gì mà tôi tin tưởng và theo đuổi, cũng như đem lại cho tôi niềm vui.

Trong cuộc trò chuyện giản dị ấy, tôi thấy mình được nhìn thấy, được hiểu, được thương. Đó chính là đồng cảm.

B. ĐỒNG CẢM VỐN SẴN CÓ

Khoa học hiện đại đã chứng minh rằng đồng cảm vốn đã có sẵn trong mỗi chúng ta từ khi sinh ra, tôi sẽ liệt kê ngắn gọn một vài cơ sở như sau:

Nhóm nghiên cứu của Giacomo Rizzolatti ở Đại học Parma, Italy vào những năm 1980-1990 đã tình cờ phát hiện ra hệ thống thần kinh phản chiếu [mirror neurons]. Họ thấy rằng khi một con khỉ nhìn thấy người hay con khỉ khác cầm nắm một vật, những neuron điều khiển hành động cầm nắm trong não con khỉ này cũng bắt đầu hoạt động, dù nó không hề cử động. Não của nó đang "mô phỏng" hành động mà mắt nhìn thấy.

Điều đó có nghĩa là, khi ta nhìn thấy ai đó cười, não ta kích hoạt vùng tương tự như khi chính ta cười. Khi thấy ai đó đau, não ta cũng "đau theo". Đồng cảm không phải là kỹ năng mà là chức năng tự nhiên của não bộ mỗi cá thể người được hình thành để kết nối với những cá thể khác, thậm chí là những sinh thể khác.

Mặt khác, Stephen Porges với thuyết Polyvagal [hệ thần kinh đa phế vị] chỉ ra rằng khi chúng ta cảm thấy an toàn, hệ thần kinh tự động chuyển sang trạng thái "social engagement" - sẵn sàng kết nối và đồng cảm. Đó là lý do hầu hết các trường phái tham vấn luôn chú trọng việc tạo và duy trì không gian an toàn, bao dung. Chỉ khi cơ thể cảm thấy an toàn, tâm hồn mới thực sự mở ra.

Trong 3 Ngày hội An Lạc mà tôi cùng nhóm học viên của Tiến sĩ Lê Nguyên Phương - thầy của tôi - cùng thực hiện từ tháng 11/2024 tới nay, chúng tôi đã tạo ra một không gian nơi mỗi người tham dự cảm thấy thực sự an toàn và được quan tâm, được kết nối, được chia sẻ mà không bị bất kỳ đánh giá phán xét nào. Họ được hướng dẫn và khuyến khích quay về những diễn biến ngay trên cơ thể mình khi hồi tưởng và nói lại những thời khắc khó khăn, những quan niệm cứng nhắc hay những cảm xúc có tác động mạnh chứ không cần phân tích đánh giá về chính mình hay người khác, không cần đi tìm lời giải, lối thoát, hay giải pháp.

Đơn giản vậy thôi, nhưng rất nhiều người tham gia cảm thấy chưa bao giờ mình được kết nối sâu, được đồng điệu đến thế. Họ bộc lộ được hết các bức bối, nội kết trong mình, và cảm thấy mình được yêu thương, được tương trợ, cũng như phát sinh thiện ý để tương giao và tương trợ những người khác. Đó chính là minh chứng rõ nét nhất rằng sự an toàn tâm lý sẽ “mở khóa” khả năng đồng cảm trong bất cứ ai.

Sự đồng cảm khởi sinh trong không gian an toàn tâm lý của Ngày hội An Lạc.

Nhưng có lẽ bằng chứng rõ ràng nhất về bản năng đồng cảm nằm ngay trong những đứa trẻ sơ sinh. Một em bé mới chào đời đã biết đồng điều hoà với mẹ hay người chăm sóc chính. Khi mẹ căng thẳng, nhịp tim bé tăng. Khi mẹ bình an, bé thoải mái và ngủ ngon.

Do đó, đồng cảm hoàn toàn không phải là thứ ta học thêm vào, mà là cách ta được sinh ra để yêu thương và kết nối.

C. NUÔI DƯỠNG ĐỒNG CẢM TỪ CHÍNH TRÁI TIM MÌNH

Tuy nhiên, nếu đồng cảm là bản năng, tại sao có những người lớn lên lại trở nên chai lì, vô cảm? Câu hỏi này khiến tôi băn khoăn suốt nhiều năm, cho đến khi tôi nhận ra: đồng cảm không mất đi, nó chỉ bị chôn vùi dưới lớp lớp áp lực, kỳ vọng, và những vết thương chưa được chữa lành. Khổ thay, ta không thể cho đi thứ ta không có. Do đó, nếu muốn nuôi dưỡng đồng cảm ở con, ta phải bắt đầu từ việc đánh thức lại đồng cảm trong chính mình. Tôi có một vài gợi ý dành cho các bạn dưới đây: