Giữ gìn sự tập trung cho trẻ trong thế giới nhiễu loạn

Khi khả năng chú ý của con bị đánh cắp bởi công nghệ, làm thế nào để cha mẹ có thể nhẹ nhàng “trao trả” lại sự tập trung cho con?

🔸Dành cho cha mẹ có con từ 3-12 tuổi🔸

Mình còn nhớ mãi câu chuyện của một người đồng nghiệp cũ – một bà mẹ hai con từng rất tự hào vì có thể "quản lý con không cần phải dùng đến iPad". Sau nhiều tháng lên kế hoạch và giấu kín, cô ấy hạnh phúc kể rằng cuối cùng cũng chuẩn bị xong một chuyến đi "bất ngờ" cho cả gia đình – đến một eco-resort ẩn mình giữa rừng núi hoang sơ ở Nepal. Nơi không có tiếng còi xe, không có lịch họp, không có deadline. Một phần tuổi thơ mơ ước được cô ấy khéo léo gói ghém lại – chỉ chờ đợi ánh mắt ngỡ ngàng của hai đứa trẻ khi nhận được tin.

Nhưng… cái "ngỡ ngàng" ấy không giống như những gì cô kỳ vọng.

Ngay khi nghe tin, điều đầu tiên hai bạn nhỏ bật thốt lên là:
"Ở đó có wi-fi không mẹ?"

Cô ấy kể lại mà mặt vẫn còn đỏ bừng vì giận, đến mức suýt nữa đã gầm lên: “Đi chơi với mẹ là để có wifi à?” – rồi sau đó... suýt nữa hủy luôn cả chuyến đi. May mà sau khi trấn tĩnh lại (và được chồng can ngăn kịp thời), cả nhà vẫn tiếp tục hành trình như dự định.

Và điều kỳ diệu là: Sau vài tiếng đầu bứt rứt vì "không biết có ai nhắn chưa", hai đứa trẻ bắt đầu khám phá lại một dạng niềm vui rất khác. Những buổi sáng đi dạo quanh đồi, tự tay cho gà ăn, vẽ sỏi, trèo cây, nằm đọc sách… Sự tập trung quay trở lại một cách tự nhiên – không cần bảng thưởng-sticker hay app theo dõi tiến bộ nào.

Khi ta lấy đi chiếc điện thoại khỏi tay trẻ, điều cần thiết không phải là một cơn giận dữ – mà là một không gian mới để trí óc trẻ được thở và nảy nở.

Câu chuyện nhỏ ấy khiến mình tò mò nhiều ngày liền, và mình bắt đầu đào sâu vào một câu hỏi tưởng chừng đơn giản: Chuyện gì đang thật sự xảy ra với khả năng chú ý của con trẻ trong thế giới hôm nay?

Tại sao một câu hỏi “có wifi không?” lại dễ làm bật lên cơn bão cảm xúc đến vậy – không chỉ ở trẻ mà cả ở chính người lớn?

Trong bài viết hôm nay, mình muốn mời bạn cùng nhìn lại và hiểu sâu hơn:

• Chuyện gì đang xảy ra trong não bộ của trẻ khi khả năng tập trung bị "đánh cắp"?

• Tại sao não trẻ dễ bị cuốn vào nhịp sống siêu tốc, và vai trò của công nghệ trong đó là gì?

• Liệu có cách nào để “trao trả” lại khả năng tập trung cho con – mà không cần tắt hết mọi thiết bị hay chuyển lên sống ở rừng?

Bài viết sử dụng nội dung chia sẻ từ Parenting Summit 2025 của Diễn giả Dương Quyên. Vui lòng không sao chép, chỉnh sửa hoặc sử dụng cho mục đích thương mại khi chưa có sự đồng ý bằng văn bản.

I. Chuyện gì đang xảy ra với khả năng tập trung của trẻ?

Nếu bạn từng cáu gắt vì con "ngồi học 5 phút đã đứng dậy lấy snack", hay thấy lo lắng vì con không chịu ngồi yên như bạn bè… hãy thử dừng lại và đặt một câu hỏi quan trọng hơn:

Liệu con có thực sự vấn đề về sự tập trung – hay chỉ là đang phát triển đúng theo cách bộ não con được lập trình?

1. Sự chú ý là một kỹ năng phát triển – chứ không phải thứ có sẵn.

Các nhà khoa học thần kinh đã chỉ ra rằng những vùng não chịu trách nhiệm kiểm soát sự chú ý – như vỏ não trước trán (prefrontal cortex) – chỉ hoàn thiện vào… cuối tuổi thiếu niên và đầu tuổi trưởng thành. Trước đó, sự chú ý của trẻ không ổn định, dễ xao nhãng, và cần được huấn luyện dần dần.

Điều này cũng có nghĩa là: Nếu trẻ gặp khó khăn trong việc duy trì tập trung, điều đó không phải vì con "lười biếng", "thiếu ý thức" hay "cố tình phá rối" – mà vì con chưa có đủ kết nối thần kinh cần thiết để làm điều đó.

Từ 3–5 tuổi: Sự chú ý là bong bóng – dễ vỡ và bị hút bởi điều mới lạ

Ở giai đoạn mầm non, trẻ chủ yếu dựa vào attention theo phản xạ: thứ gì mới – sáng – động – có âm thanh… sẽ lập tức hút não con lại như nam châm.

Một nghiên cứu kinh điển cho thấy: chỉ 9 phút xem hoạt hình nhanh có thể giảm đáng kể khả năng tự kiểm soát và giải quyết vấn đề của trẻ 4 tuổi ngay sau đó.

Thực tế là trẻ mầm non không "thiếu tập trung" – mà đang tập trung… vào đúng thứ não chúng ưu tiên: kích thích mạnh.

Kỳ vọng đúng:

• Trẻ 3–5 tuổi có thể chú ý trong khoảng 5–15 phút, nếu hoạt động thú vị.

• Quan trọng hơn: con có thể quay lại tiếp tục một việc sau khi bị gián đoạn – đó là dấu hiệu não đang học cách kiểm soát chú ý.

Các hoạt động phù hợp: Xếp hình đơn giản, tô màu có hướng dẫn, chơi nhập vai có người lớn cùng tham gia.

Từ 6–8 tuổi: Não bắt đầu “lắp bộ lọc” nhưng vẫn dễ lạc kênh

Ở giai đoạn này, các kết nối thần kinh phục vụ executive attention – loại chú ý có chủ đích – bắt đầu mạnh hơn. Trẻ có thể:

• Bám theo hướng dẫn đơn giản.

• Bỏ qua nhiễu nhẹ (ví dụ: tiếp tục vẽ tranh dù có tiếng nói chuyện nhỏ bên cạnh).

Tuy nhiên, các vùng điều phối chú ý trong não vẫn còn đang học cách “bật-tắt” linh hoạt.

Một tiếng TV bật lên vẫn có thể khiến con rời bỏ bài tập dễ như búng tay – và đó là bình thường ở độ tuổi này.

Một điều lưu ý là ngay cả tuổi này, trẻ vẫn rất cần được chơi chứ không chỉ có học. Chơi tự do ngoài trời giúp trẻ 6–8 tuổi tăng khả năng tập trung nhiều hơn so với luyện tập bằng worksheet tĩnh.

Kỳ vọng đúng:

• Trẻ có thể chú ý khoảng 15–20 phút trong hoạt động phù hợp, với điều kiện môi trường ít gây nhiễu.

• Trẻ bắt đầu học được chiến lược tự hỗ trợ, như dùng timer, checklist đơn giản, hoặc tự lặp nhẩm hướng dẫn.

Các hoạt động phù hợp: Trò chơi lắp ráp nhiều bước, câu đố đơn giản, nhiệm vụ học chia thành từng chặng có thời gian rõ ràng.

Từ 9–11 tuổi: Bộ não "bắt đầu biết tự lái" – nhưng vẫn cần GPS

Ở độ tuổi này, trẻ dần thành thạo hơn trong việc:

• Duy trì chú ý dài hơn (20–30 phút).

• Hoàn thành nhiệm vụ nhiều bước.

• Nhận ra khi mình xao nhãng và tự quay lại nhiệm vụ.

Trẻ hoàn toàn có thể "tự học" – nhưng chỉ khi được hướng dẫn rõ ràng cách quản lý môi trường và thời gian.

Một nghiên cứu tại Stanford cho thấy: trẻ 9 tuổi được dạy cách chia việc và dùng timer sẽ tăng gấp đôi thời gian tập trung chỉ sau 4 tuần.

Kỳ vọng đúng:

• Trẻ không cần giám sát liên tục, nhưng cần khung rõ ràng (thời lượng, không gian yên tĩnh, phần thưởng tinh thần nhỏ).

• Trẻ có thể bắt đầu thực hành kỹ năng "gác lại cám dỗ" (delayed gratification) – nếu có động lực đúng.

Các hoạt động phù hợp: Làm dự án nhỏ (xây mô hình, viết truyện ngắn), học nhóm có vai trò cụ thể, đọc sách theo chủ đề yêu thích.

Tóm lại, dù ở bất kỳ độ tuổi này, trẻ không thiếu khả năng chú ý – trẻ cần điều kiện để phát triển nó. Chú ý không phải là khả năng bẩm sinh – mà là kỹ năng học được qua lặp lại có hướng dẫn.

Nếu bạn liên tục nhắc con "Tập trung vào!" mà không hướng dẫn cách làm, não con sẽ… bật ra ngoài nhanh hơn.

Trong phần tiếp theo, chúng ta sẽ khám phá lý do sâu xa khiến công nghệ và nhịp sống siêu tốc đang làm não trẻ "quen với phân tán" – và liệu có cách nào để giúp con "tập gym lại cho sự chú ý" mà không cần bỏ hết thiết bị hay chuyển lên rừng?

II. Chúng ta đã vô tình “huấn luyện” cho não trẻ phân tán như thế nào?

“Con không thể tập trung!”

Có thể đúng hơn là: "Não của con đã được luyện rất giỏi... trong việc không tập trung lâu vào một thứ."

Chúng ta thường mặc định rằng sự chú ý là khả năng nội tại của trẻ, nhưng thực tế khoa học thần kinh cho thấy:

Khả năng tập trung hay phân tán là kết quả của những gì mà não bộ được luyện tập lặp đi lặp lại.

1. Hiểu đúng về nguyên tắc thần kinh: “Neurons that fire together, wire together”

Trong não bộ, khi một nhóm tế bào thần kinh (neurons) được kích hoạt cùng lúc nhiều lần, chúng sẽ tạo thành “đường mòn” dẫn truyền thần kinh. Lặp lại càng nhiều, đường mòn càng mạnh, càng dễ được kích hoạt tự động.

Hệ quả: Nếu mỗi ngày con đều:

• Xem YouTube với tốc độ 1.75x

• Chuyển đổi giữa 5 app trong vòng 10 phút

• Dừng đang làm bài tập để check chat nhóm 3 lần

… thì não con đang được “huấn luyện bài bản” để phân tán.

Ở đây, sự xao nhãng không chỉ là hành vi – mà là một thói quen mà bộ não học được.

2. Mỗi swipe, mỗi click: một lần não bị “hack”

Theo Gloria Mark (Attention Span, 2023), con người trung bình hiện nay chuyển sự chú ý giữa các tác vụ cứ mỗi 47 giây, và trẻ em đang học điều này từ người lớn – từ chính chúng ta.

Một số nghiên cứu có thống kê được ở Mỹ, trẻ em ngày nay trung bình tiếp xúc với màn hình hơn 7 tiếng mỗi ngày. Trong đó, mỗi phút có tới 20–30 lần thay đổi hình ảnh, âm thanh, bối cảnh – tạo nên một kiểu ‘giải trí tăng động’ (hyperstimulation entertainment).”

Điều này “đào tạo” hệ thần kinh để thích ứng với kích thích liên tục và ngược lại, thấy nhàm chán hoặc vật vã với những thứ tĩnh – như đọc sách, nghe giảng hay ngồi suy nghĩ.

Não không chỉ học từ những gì ta “muốn dạy”, mà học từ những gì ta lặp đi lặp lại.