Hiệu ứng cánh bướm của giao tiếp hoà ái: Một câu nói có thể thay đổi cả thế hệ

Một cách nói chuyện khác đi hôm nay có thể trở thành nền tảng cảm xúc vững chắc cho con suốt cuộc đời.

Trong lý thuyết hỗn loạn, có một khái niệm được gọi là "hiệu ứng cánh bướm". Hiệu ứng này được công bố năm 1969 với một câu nói vô cùng nổi tiếng:

“Chỉ cần 1 con bướm đập cánh ở Brazil có thể gây ra một cơn lốc xoáy ở Texas”.

Một con bướm đập cánh… và gây bão ở nơi cách đó hàng vạn cây số?

Nghe thật phi lý. Nhưng chính cái hình ảnh phi lý đó lại minh hoạ cho một điều rất thật: những thay đổi nhỏ trong hiện tại có thể tạo ra kết quả cực kỳ lớn trong tương lai.

Làm cha mẹ cũng giống như vậy. Mỗi lần bạn lựa chọn giao tiếp hoà ái, lựa chọn xử lý các hành vi một cách tích cực là một cái “vỗ cánh bướm”. Những cái vỗ này không chỉ ảnh hưởng đến hôm nay – mà còn đến những năm tháng sau này, thậm chí đến cả thế hệ sau nữa.

Hiệu ứng cánh bướm trong làm cha mẹ

Năm 2024, Đại học Virginia đã công bố 1 nghiên cứu kéo dài hơn 20 năm. Họ đã theo dõi 184 người từ khi họ 13 tuổi cho đến khi họ trên 30 tuổi. Kết quả trong hơn 20 năm ròng nghiên cứu đó là những tuyên bố thực sự mạnh mẽ:

Cách một người mẹ giao tiếp với con vào năm 13 tuổi có ảnh hưởng mạnh mẽ đến cách mà những đứa trẻ 13 tuổi đó trưởng thành và nuôi nấng thế hệ về sau.

Cụ thể hơn, những đứa trẻ được mẹ thấu hiểu và hỗ trợ ở tuổi 13 sẽ trở thành những người bạn biết lắng nghe và chia sẻ trong suốt giai đoạn vị thành niên. Và khi những đứa trẻ vị thành niên đó trở thành cha mẹ, chúng lại tiếp tục nuôi dạy con mình bằng chính lòng trắc ẩn mà chúng đã từng nhận được.

Lòng trắc ẩn, sự tử tế, giao tiếp hoà ái hóa ra, là một loại “hiệu ứng lan truyền” qua nhiều thế hệ.

Nhưng bạn không cần phải chờ 20 năm để thấy hiệu ứng này. Những thay đổi có thể bắt đầu ngay từ tuần đầu tiên, nếu bạn chấp nhận thử bắt đầu từ những điều nhỏ nhất.

Khi khoa học giải thích điều mẹ bỉm trực giác biết

Ở tuổi làm mẹ này, mình thấy bản thân hay tìm đến những nghiên cứu khoa học để hiểu thêm về con. Kết quả là nhiều khi những gì khoa học chứng minh lại chính là những điều trực giác hay “các cụ” hay bảo.

Ở trường hợp này, đó là câu nói: “Con vào dạ thì mạ đi tu”

Sự lan toả của giao tiếp hoà ái, của lòng trắc ẩn cũng vậy.

Cơ chế “lan toả” này thực tế rất đơn giản: Trong não của trẻ có những tế bào được gọi là "mirror neurons" - tế bào gương. Chúng hoạt động như những chiếc gương nhỏ, phản chiếu trọn vẹn cách cha mẹ xử lý cảm xúc và phản ứng với tình huống. Khi con thấy mẹ bình tĩnh đối mặt với cảm xúc tiêu cực, con cũng vô thức phản chiếu lại tương tự. Khi con thấy mẹ thấu hiểu và ghi nhận cảm xúc của con, con cũng phản chiếu và học cách thấu hiểu cảm xúc của người khác.

Tiến sĩ Jessica Stern từ Đại học Virginia giải thích điều này một cách rất súc tích:

"Khi nhu cầu cảm xúc của trẻ được đáp ứng, chúng có 'dung lượng' để nhận biết và phản hồi nhu cầu của người khác."

Như cục sạc dự phòng sẽ chỉ có thể sạc được pin cho những chiếc điện thoại khác khi đang đầy, con cũng sẽ chỉ có thể nhận biết và phản hồi người khác khi không bị rút cạn năng lượng.

Đây chính là lý do tại sao những đứa trẻ được yêu thương đúng cách thường trở thành những người biết yêu thương. Không phải vì chúng được dạy lý thuyết cách yêu thương, mà vì chúng đã được trải nghiệm yêu thương trọn vẹn, và não bộ chúng đã sao chép, ghi nhớ, và học cách lan toả cảm giác đó ra xung quanh.

Ba vòng tròn lan tỏa của giao tiếp hoà ái

Vòng đầu tiên: Thay đổi ở chính đứa trẻ

Mình muốn kể cho bạn nghe về một ca cụ thể mà mình từng hỗ trợ: Bé trai 3 tuổi thường xuyên giành đồ chơi của bạn. Mỗi lần con giành đồ, mẹ sẽ lấy lại đồ chơi từ tay con, đưa trả bạn, rồi mắng: "Không được làm thế, không giật đồ của bạn. Thế là hư!"

Sau đó, con không giật đồ từ tay bạn nữa, con sẽ … giật đồ của các em bé hơn. Mẹ thì vừa bực, vừa xấu hổ với bạn bè, thử đủ cách với con nhưng tất cả đều … chẳng đến đâu.

Khi nói chuyện với mẹ bé, mình cùng cô ấy nhìn nhận một điều: Việc mẹ "giật" đồ từ tay con để trả bạn cũng không khác gì hành động con "giật" đồ từ tay bạn là bao, dù nó có mang hơi hướng “chính nghĩa” hơn một chút. Cảm xúc khó chịu, tức giận mà nó mang lại là như nhau đối với một em bé 3 tuổi. Điều con học được qua hành động của mẹ chính là: "Giật đồ từ tay người lớn là không được, nhưng giật của người nhỏ hơn thì không sao."

Mình hướng dẫn mẹ thay đổi cách tiếp cận. Thay vì lấy đồ và mắng con, mẹ bắt đầu ghi nhận cảm xúc của con: "Ồ, con thích đồ chơi đó hả?" Rồi sau đó hướng dẫn cách đúng: "Đó là đồ chơi của bạn con ạ. Nếu muốn mượn, con hỏi: 'Bạn ơi, cho tớ mượn đồ chơi nhé?'"

Chỉ sau 3 tuần, mẹ bé nhắn tin với mình đầy hào hứng: Con không chỉ biết hỏi bạn xin mượn đồ chơi mà còn đi hướng dẫn các bạn khác trong lớp: "Không được tranh giành nhé, phải hỏi mượn." Cậu bé 3 tuổi đã trở thành người hướng dẫn cho các bạn cùng lớp về cách giao tiếp tử tế.

Đó chính là hiệu ứng đầu tiên: Khi được hiểu và hướng dẫn đúng cách, trẻ không chỉ thay đổi hành vi mà còn hiểu được tại sao phải làm như vậy. Và điều quan trọng hơn, chúng bắt đầu truyền đạt điều đó cho người khác.

Vòng thứ hai: Lan tỏa ra môi trường xung quanh

Một nghiên cứu khác từ Penn State năm 2016 cũng chứng minh điều tương tự. Các nhà nghiên cứu phát hiện rằng những đứa trẻ được cha mẹ hỗ trợ xử lý cảm xúc khi con thất vọng sẽ có khả năng điều chỉnh cảm xúc tốt hơn, có lòng trắc ẩn và cảm thông tốt hơn các bé không nhận được sự hỗ trợ cần thiết.

Thậm chí 1 nghiên cứu được công bố năm 2019 chỉ ra rằng, những em bé được cha mẹ hỗ trợ cảm xúc khi căng thẳng có xu hướng an ủi và hỗ trợ người khác cao hơn chỉ sau 1 năm.

Mình cũng từng nhận được không ít những chia sẻ từ các mẹ, chỉ sau vài tuần kiên trì thực hiện hỗ trợ cảm xúc của con, các em bé đã có thể đến cạnh mẹ và an ủi những khi thấy mẹ buồn/ mệt với những câu nói ngọt xỉu:

• Mẹ mệt à, con đấm lưng cho mẹ nhé!

• Mẹ có buồn lắm không? Mẹ có cần 1 cái ôm không?

Song song với đó là những thay đổi tiến bộ trông thấy ở trường học như biết hỏi cách mượn đồ, biết chia sẻ đồ với các bạn, biết trao đổi trong các cuộc xung đột mà hạn chế bạo lực,...

Điều đặc biệt là con không chỉ học "cách giao tiếp đúng" mà còn hiểu "tại sao cần phải làm như thế". Con hiểu được nhu cầu và cảm xúc của người khác bởi vì chính nhu cầu và cảm xúc của con đã từng được ghi nhận và tôn trọng.

Vòng thứ ba: Ảnh hưởng ngược lại cha mẹ

Và rồi mình thấy rằng có một hiệu ứng mà mình không ngờ tới: Khi con thay đổi tích cực, cha mẹ cũng thay đổi theo.

Nhiều mẹ đến với mình trong tình trạng khá nản lòng. Họ đã đọc rất nhiều sách về nuôi con, thử đủ mọi cách nhưng vẫn thấy con "chẳng giống như trong sách". Việc "làm mãi không được" dẫn đến những bất đồng trong gia đình ngày càng sâu sắc. Họ cảm thấy khó chịu, ngột ngạt, và đôi khi tự hỏi liệu mình có phải một người mẹ tệ quá không.

Nhưng khi được hướng dẫn đúng cách và nhìn thấy sự thay đổi rõ rệt ở con, các mẹ này trở nên tự tin và kiên nhẫn hơn rất nhiều.

"Ồ, hoá ra nó hiệu quả thật” là câu mình nghe nhiều nhất.

Và từ sự tự tin này, cách giao tiếp mới bắt đầu lan tỏa ra những mối quan hệ khác: với chồng, với bố mẹ hai bên, thậm chí với đồng nghiệp. Có những mẹ còn trở thành "nguồn tham khảo" cho bạn bè khi họ gặp khó khăn với con. Cái vòng tròn tích cực cứ thế lan rộng ra, từ một đứa trẻ đến cả một cộng đồng.

Chuyển đổi cách nói – để con nghe, hiểu và thay đổi

Mình biết rằng đọc về lý thuyết thì dễ, nhưng áp dụng trong những khoảnh khắc S.O.S lại là chuyện khác. Đặc biệt khi con đang khóc inh ỏi, hoặc đang làm điều gì đó khiến mình bực mình. Những lúc như vậy, bản năng tự nhiên của chúng ta là phản ứng theo cách mình đã từng trải qua khi còn nhỏ.

Tuy nhiên, chỉ cần thay đổi vài từ, cách bạn nói có thể làm thay đổi hoàn toàn phản ứng của con

Thay vì nói: "Con phải chia sẻ! Đưa đồ chơi cho bạn ngay!"

Hãy thử: "Ồ, 2 bạn tranh nhau đồ chơi à.Con thích đồ chơi này nhỉ? Bạn cũng thích quá, bạn muốn mượn con để chơi một chút. Con có thể cho bạn mượn 5 phút, hay 10 phút nhỉ?"

Sự khác biệt ở đây là mình ghi nhận cảm xúc của con trước, rồi mới đưa ra đề xuất thay vì ra lệnh.

Thay vì nói: "Suốt ngày kẹo, suốt ngày khóc. Không ai chiều được đâu nhá!"

Hãy thử: "Ồ mẹ thấy con khóc, con buồn vì không được mua kẹo phải không? Mẹ hiểu, vấn đề là hôm nay mình đã ăn đủ kẹo rồi. Con chờ đến cuối tuần tiếp theo để ăn tiếp nhé!"

Ở đây, mình thừa nhận cảm xúc của con là hợp lý, rồi mới giải thích lý do.

Thay vì nói: "Con phải dọn đồ chơi ngay! Sao bừa bãi quá vậy!"

Hãy thử: "Ồ, phòng có nhiều đồ chơi để sai chỗ quá. Mẹ cần 1 chiếc phòng gọn gàng. Con sẽ cần 10 phút hay 15 phút để đưa các bạn đồ chơi về đúng “nhà” của các bạn nhỉ?"

Thay vì chỉ trích, mình nói rõ nhu cầu của mình và đưa ra lựa chọn cho con.

Thay vì nói: "Không được đánh em! Đánh em thế là hư!"

Hãy thử: "Mẹ thấy con đánh em, mẹ đoán là con tức giận với em, nhưng con không được làm đau em. Con hãy nói “Em làm chị tức giận, chị không đồng ý” nhé!"

Mình giúp con nhận diện cảm xúc và đưa ra cách thể hiện tích cực hơn.

Nguyên tắc chung trong tất cả những chuyển đổi này là:

Miêu tả → Cảm xúc → Nhu cầu → Đề xuất

Hãy bắt đầu cái vỗ cánh đầu tiên của bạn

Có những hôm mình cũng mệt mỏi và không thể kiểm soát được cảm xúc. Mình vẫn có lúc nói giọng gắt với con, vẫn có lúc phản ứng theo kiểu cũ. Nhưng mình đã học được rằng việc hoàn hảo không quan trọng bằng việc nhất quán. Và việc nhất quán không có nghĩa là phải đúng 100% thời gian, mà là cố gắng quay lại với cách giao tiếp tích cực mỗi khi mình nhận ra mình đã "trật đường ray".

Bạn không cần phải chờ bản thân hoàn hảo mới bắt đầu “vỗ cánh bướm” đầu tiên.

Hôm nay, khi con bạn khóc vì không được xem TV thêm 5 phút nữa, thay vì nói "Mẹ bảo tắt là tắt", hãy thử: "Con buồn vì hết giờ xem TV phải không?" Đó chính là cái vỗ cánh bướm đầu tiên của bạn.

Và ai biết được - 20 hoặc 30 năm sau, cháu của bạn sẽ được nuôi dưỡng bằng chính lòng trắc ẩn mà bạn gieo trồng hôm nay. Hiệu ứng cánh bướm không chỉ tồn tại trong lý thuyết hỗn loạn, mà còn hiện hữu ngay trong căn nhà nhỏ của chúng ta, trong những câu nói đơn giản nhất mà chúng ta dành cho con mỗi ngày.