Làm sao để đồng hành cùng con trong tuổi teen phát triển một căn tính lành mạnh, chân thực?

Nếu con chưa biết mình là ai, đó có phải là vấn đề… hay là một món quà?

"Con ơi, sao con không giống ai trong nhà mình hết vậy?"

Câu hỏi vô tình của một người mẹ trong buổi tư vấn gần đây khiến tôi nhớ lại khoảnh khắc năm 14 tuổi, khi chính tôi cũng từng tự hỏi: "Mình là ai giữa cuộc đời này?". Không phải ngẫu nhiên mà các con tuổi teen lại có nhiều loay hoay, bối rối, cũng như có rất nhiều thay đổi chóng vánh để trả lời câu hỏi “Mình là ai?”. Và cũng không phải ngẫu nhiên mà nhiều cha mẹ cảm thấy bối rối, thậm chí lo lắng khi con mình bước vào giai đoạn "bão tố" này.

Qua bài viết này, tôi muốn chia sẻ với các bậc phụ huynh một góc nhìn toàn vẹn hơn, dựa trên cơ sở Tâm lý học, về hành trình kiến tạo căn tính [identity] của con tuổi teen - không phải như một cuộc khủng hoảng cần được "giải quyết", mà như một hành trình khám phá, thử-sai, và kiến tạo đầy ý nghĩa cần được đồng hành và nuôi dưỡng.

MỖI ĐỨA TRẺ LÀ MỘT HẠT GIỐNG ĐỘC ĐÁO

Tôi thường ví von với các phụ huynh rằng: con cái chúng ta giống như những hạt giống độc đáo. Có hạt là hoa hướng dương - cần nhiều ánh sáng và không gian rộng lớn. Có hạt là cây xương rồng - chỉ cần ít nước nhưng lại nở những bông hoa rực rỡ giữa sa mạc khô cằn. Vấn đề không phải là hạt giống nào "tốt hơn", mà là chúng ta có nhận ra được bản chất độc đáo của từng hạt giống và tạo điều kiện phù hợp cho chúng phát triển hay không.

Căn tính [identity] của một đứa trẻ không phải là thứ được "tạo ra" từ bên ngoài, mà là thứ được "kiến tạo" từ bên trong. Như nhà tâm lý học James Marcia đã chỉ ra, hành trình này cần hai yếu tố then chốt: sự khám phá trọn vẹn bản thân và cam kết với những khám phá đó.

Nhưng làm sao để khám phá nếu không được phép thử và sai? Làm sao để cam kết nếu chưa từng tự trải nghiệm đủ sâu? Và cha mẹ có thể làm gì cùng con?

KHÔNG GIAN AN TOÀN CHO NHỮNG "CUỘC THÍ NGHIỆM BẢN THÂN"

Một người cha từng tâm sự với tôi: "Thầy ơi, con tôi năm nay lớp 11, hôm thì muốn làm nghệ sĩ, hôm lại muốn làm lập trình viên, rồi lại muốn mở quán cà phê. Tôi lo lắng quá, không biết con có đang lạc lối không?"

Tôi hỏi lại: "Anh có nhớ mình năm 17 tuổi như thế nào không? Có phải lúc đó anh đã biết chắc chắn mình muốn gì chưa?"

Người cha im lặng một lúc rồi mỉm cười: "Thực ra... cũng không."

Tôi cũng tiếp lời: “Bản thân tôi khi 17 tuổi thì đoan chắc rằng mình sẽ học Kiến Trúc và ra làm Kiến Trúc Sư, chỉ vì tin tưởng rằng mình học giỏi Toán, Lý, vẽ giỏi, và thi vào Kiến Trúc điểm sẽ cao. Đúng là tôi đã đậu Thủ khoa đầu vào Đại học Kiến Trúc vào năm sau. Nhưng giờ tôi ngồi đây với anh, làm một nhà giáo dục, vậy kể cả khi mình tưởng rằng mình biết rõ, liệu đó có phải là con đường mình sẽ đi đến cuối cuộc đời không?”

Câu hỏi đó tôi cũng muốn gửi lại cho quý phụ huynh đang đọc bài này suy ngẫm: hành trình khám phá bản thân và kiến tạo căn tính có những kết quả chặng đầu tiên trong giai đoạn tuổi teen, nhưng sau đó, nó là hành trình tiếp diễn suốt cả cuộc đời. Chúng ta không bao giờ ngừng làm mới chính mình. Tuy nhiên, để có năng lực phát triển suốt đời như vậy, con chúng ta cần một tuổi thơ có quyền thử và sai một cách thoải mái, và hiểu được giá trị của việc tìm ra “điều mình không hợp, không thích” cũng không kém gì tìm ra điều mình thích.

Trong mô hình về các giai đoạn phát triển căn tính của James Marcia, có một giai đoạn tôi cho là quan trọng với tuổi teen, đó là "Identity moratorium" [trì hoãn hình thành căn tính] - tức là đứa trẻ khám phá nhiều nhưng chưa vội đưa ra một “cam kết chắc nịch” nào cả. Đây là một khoảng đệm an toàn giữa tuổi thơ và trưởng thành, nơi các em được phép thử nghiệm, sai lầm, và học hỏi mà không phải gánh chịu hậu quả quá nặng nề.

Khổ nỗi, sự “thay đổi xoành xoạch” trong giai đoạn này dễ khiến cha mẹ lo lắng như câu chuyện ở trên. Tuy nhiên, đây là giai đoạn con cần cha mẹ hỗ trợ nhiều nhất, đo đó các cha mẹ hãy:

• Tạo không gian thử nghiệm an toàn: Cho phép con tham gia các hoạt động khác nhau - từ câu lạc bộ nghệ thuật đến lớp học lập trình, từ làm tình nguyện đến làm thêm các công việc khác nhau. Mỗi trải nghiệm, dù "thành công" hay "thất bại", đều là một mảnh ghép quan trọng trong bức tranh căn tính của con.

• Chấp nhận "thất bại" như một phần của quá trình: Như Thomas Edison từng nói về 1000 lần thử nghiệm không thành công trước khi phát minh ra bóng đèn: "Tôi không thất bại, tôi chỉ tìm ra 1000 cách không hiệu quả." Mỗi lần con thử một điều gì đó và nhận ra "đây không phải là mình", đó không phải là thất bại mà là một bước tiến trong việc loại trừ và tinh lọc để giữ lại những mảnh ghép sẽ tạo nên con người thật của mình sau này.

NUÔI DƯỠNG TÂM THÁI CẦU TIẾN VÀ ĐỘNG LỰC NỘI TẠI

Tuy nhiên, việc bền bỉ trên hành trình khám phá bản thân không phải dễ, có những lúc cả chúng ta lẫn con cái đều mệt mỏi, hoang mang. Tuy nhiên, nếu lúc đó ta lại chọn "định hướng" con cái theo một khuôn mẫu cố định, chúng ta càng có nguy cơ tạo ra những đứa trẻ với "fixed mindset" [tư duy cố định] - tin rằng năng lực và tính cách là bất biến. Ngược lại, khi cho phép và khuyến khích con tiếp tục thử nghiệm và phát triển để dần đi qua “màn sương mù”, chúng ta đang nuôi dưỡng "growth mindset" [tâm thái cầu tiến] - niềm tin rằng mọi khía cạnh của bản thân đều có thể phát triển qua nỗ lực và học hỏi.

Một bà mẹ từng chia sẻ với tôi câu chuyện về con gái mình - một học sinh từng rất sợ toán. Thay vì nói "Con không có năng khiếu toán đâu", bà đã nói: "Con chưa giỏi toán lúc này, nhưng mẹ tin con có thể tiến bộ nếu con muốn và chịu khó." Sự khác biệt tưởng chừng nhỏ trong cách nói này đã tạo ra thay đổi lớn. Cô bé dần dần không còn sợ toán, thậm chí còn tự tin tham gia câu lạc bộ toán học của trường.

Để nuôi dưỡng tâm thái cầu tiến nói trên và động lực nội tại [intrinsic motivation] - động lực xuất phát từ niềm vui và sự thỏa mãn trong chính hành động - cha mẹ có thể: