Lo âu ở trẻ em: 5 sự thật thường bị hiểu sai
Một cách nhìn khoa học và nhân văn để bố mẹ không còn “sửa con” trong hoang mang
Nếu có một chiếc nickname phù hợp với bạn bé nhà mình, thì mình tin không có gì hợp hơn là “what-if kid”. Đó là một em bé mà từ khi bắt đầu nói thạo, câu hỏi khiến mình đau đầu nhất không phải là “tại sao”, mà là “nếu như thì sao”. Trước mỗi chuyến đi của cả nhà, mình gần như luôn phải đi qua một loạt băn khoăn đủ kiểu: nếu như máy bay bị rơi thì sao, nếu như phòng khách sạn bị đột nhập thì thế nào, nếu như con bị dị ứng với đồ ăn ở đó thì làm sao.
Rồi trước một kỳ thi, một lớp học mới hay bất kỳ sự thay đổi nào, lại là hàng loạt giả thuyết khác: nếu như bài khó quá con không làm được, nếu như con không thích cô giáo, nếu như các bạn không chịu chơi với con…
Mình đã từng là một bà mẹ lúng túng, thậm chí bất lực trước những câu hỏi như vậy. Ban đầu, mình cố gắng trấn an, giải thích thật chi tiết, trả lời thật logic, với hy vọng rằng khi có đủ thông tin thì con sẽ yên tâm. Nhưng rồi mình nhận ra, dù mình có trả lời kỹ đến đâu, những câu hỏi “nếu như” ấy không hề biến mất.
Chúng chỉ quay lại trong một hình thức khác, ở một bối cảnh khác, với một mối lo khác. Những lúc quá mệt, mình bắt đầu ậm ừ cho qua, thậm chí còn đôi co, cáu kỉnh với con vì trong đầu chỉ còn lại một suy nghĩ rất quen thuộc: sao con lại có thể lo những chuyện phi lý đến như vậy.
Chỉ đến khi mình thực sự tìm hiểu về lo âu ở trẻ em, những băn khoăn đó mới dần được hóa giải. Không phải vì con bớt lo, mà vì mình bắt đầu nhìn những câu hỏi “what-if” ấy bằng một lăng kính hoàn toàn khác. Mình hiểu rằng con không cố tình làm mình mệt, con không yếu đuối, và cũng không “lo lắng thái quá” một cách vô cớ. Con chỉ đang sống trong một bộ não có hệ thống cảnh báo hoạt động rất nhạy, một bộ não luôn cố gắng dự đoán rủi ro để bảo vệ chính mình.
Từ đó, mình học cách sống chung – một cách hòa bình và lành mạnh hơn – với một em bé “what-if”, thay vì cố gắng dập tắt những nỗi lo mà con đang trải nghiệm rất thật trong thế giới nội tâm của mình.
Chính từ trải nghiệm đó, mình muốn chia sẻ với các bạn 5 sự thật khoa học nhưng thường bị hiểu sai về lo âu ở trẻ em – những sự thật đã giúp mình ngừng “sửa con”, và bắt đầu đồng hành với bộ não của con bằng nhiều thấu hiểu, kiên nhẫn và nhân văn hơn.
SỰ THẬT #1
Lo âu không phải là kẻ thù – mà là một “người thầy thầm lặng” trong quá trình phát triển của trẻ
Một trong những hiểu lầm lớn nhất mà bố mẹ thường gặp phải khi nhìn vào sự lo âu của con là cho rằng: lo âu là một vấn đề cần phải loại bỏ càng sớm càng tốt. Khi con sợ hãi, lo lắng, bất an, phản xạ tự nhiên của người lớn thường là tìm cách dập tắt cảm xúc đó: trấn an nhanh, chuyển hướng chú ý, hoặc cố gắng bảo vệ con khỏi những tình huống có thể khiến con lo thêm. Điều này nghe có vẻ hợp lý, nhưng khoa học phát triển lại cho chúng ta một góc nhìn rất khác.
Trong tâm lý học phát triển và khoa học thần kinh, anxiety được xem là một phần bình thường và cần thiết của quá trình lớn lên, đặc biệt là ở trẻ em. Lo âu không tự nhiên xuất hiện chỉ vì “có vấn đề”, mà rất thường là dấu hiệu cho thấy trẻ đang nhận ra những điều mà trước đó não bộ chưa đủ khả năng nhận thức. Nói cách khác, mỗi nỗi sợ mới thường đi kèm với một bước nhảy vọt về nhận thức.
Ở trẻ em, lo âu thường đóng vai trò như một “bài học phát triển” (developmental task). Khi thế giới nội tâm và thế giới bên ngoài của trẻ mở rộng, não bộ bắt đầu phát hiện ra nhiều khả năng rủi ro hơn, nhiều kịch bản hơn, nhiều biến số hơn. Chính điều đó làm nảy sinh những câu hỏi “what-if” quen thuộc. Thay vì là dấu hiệu của sự yếu đuối, đây thực chất là dấu hiệu của sự tỉnh thức.
Chúng ta có thể nhìn sự thật này rõ hơn nếu đặt lo ấu của trẻ vào đúng bối cảnh phát triển:
Trẻ nhỏ lo âu khi chia xa người chăm sóc không phải vì “bám mẹ”, mà vì não bộ chưa đủ khả năng tin chắc rằng sự chia xa là tạm thời (separation anxiety).
Trẻ mẫu giáo sợ bóng tối, quái vật, những điều tưởng tượng không phải vì “nhát”, mà vì trí tưởng tượng phát triển nhanh hơn khả năng lý luận logic.
Trẻ lớn hơn lo về điểm số, mối quan hệ, sự đánh giá của người khác không phải vì “áp lực quá sớm”, mà vì não bộ xã hội (social brain) bắt đầu hoạt động mạnh mẽ hơn.
Nhìn theo cách này, mục tiêu của việc nuôi dạy con không phải là loại bỏ lo âu, cũng không phải là ngăn con tiếp xúc với những tình huống có thể khiến con sợ. Mục tiêu thực sự là giúp con xây dựng năng lực để sống cùng lo âu: học cách nhận diện cảm xúc, điều chỉnh phản ứng, và dần dần hình thành niềm tin rằng “mình có thể đối diện với cảm giác khó chịu này mà không sụp đổ”.
Điều quan trọng là khi bố mẹ hiểu lo âu như một người thầy – dù khó chịu nhưng cần thiết – cách phản ứng của chúng ta cũng sẽ thay đổi. Thay vì hỏi “làm sao để con hết lo?”, câu hỏi chuyển thành “con đang học điều gì từ nỗi lo này, và mình có thể ở bên con như thế nào trong quá trình đó?”. Chính sự chuyển dịch này giúp mối quan hệ cha mẹ – con cái trở nên an toàn hơn về mặt thần kinh (neuro-safe), và cũng là nền tảng để trẻ dần lớn lên với một hệ thần kinh vững vàng hơn, chứ không phải một hệ thần kinh luôn cần được “giải cứu”.
SỰ THẬT #2
Rất nhiều hành vi mà người lớn gọi là “khó chịu” thực chất là tín hiệu căng thẳng của hệ thần kinh
