“Thói quen xấu” hay là tín hiệu kêu cứu của hệ thần kinh?

Cách đọc lại hành vi của trẻ bằng sự thấu hiểu và lòng trắc ẩn

Bạn bé nhà mình có một thói quen "cực xấu" khiến mình phải đau đầu trong nhiều năm trời – và mình tin không ít bố mẹ cũng từng rơi vào hoàn cảnh tương tự.

Từ khi chỉ vài tháng tuổi, con đã bắt đầu mút ngón tay cái. Ban đầu mình nghĩ, thôi thì trẻ nhỏ mà, rồi cũng qua. Nhưng năm tháng trôi đi, thói quen ấy vẫn dai dẳng. Cho đến khi con gần 4 tuổi, chuyện này không còn là "có thể bỏ qua được" nữa.

Người lớn xung quanh bắt đầu có những lời nhắc nhở, thậm chí là chỉ trích nhẹ:

"Sao không tập cho con bỏ đi thói quen đó đi?",
"Mút tay như vậy dễ nhiễm khuẩn lắm, không tốt đâu!"
"Con thế này chắc sau răng sẽ hỏng hết đấy!"

Không phải mình chưa thử. Mình đã dùng găng tay, bôi thuốc đắng, thỏa thuận phần thưởng, phân tích và năn nỉ. Tất cả đều không có tác dụng. Và rồi, mình bắt đầu cảm thấy tội lỗi – như thể mình là một bà mẹ thất bại vì không thể giúp con từ bỏ một thói quen đơn giản.

Nhưng mọi chuyện bắt đầu thay đổi khi mình quyết định không chỉ "chống lại" hành vi, mà đi tìm lý do sâu xa đằng sau nó. Mình đọc về phát triển thần kinh ở trẻ nhỏ, về lý thuyết đa thần kinh Polyvagal, và rồi tiếp cận cuốn Beyond Behaviours của Mona Delahooke – nơi giúp mình nhìn ra một điều mà đáng lẽ ra ai cũng nên được học từ sớm:

Mỗi hành vi hay thói quen – kể cả rất xấu đi chăng nữa – đều mang theo một thông điệp.

Kể từ lúc đó, mình bắt đầu tiếp cận con không còn với tâm thế "làm sao để con bỏ thói quen mút tay", mà với câu hỏi:

Con đang cố nói gì với mình qua hành vi này?

Chỉ sau một cuối tuần, con đã tự dừng hành vi mút tay – không ép buộc, không phần thưởng, không hình phạt. Một cách nhẹ nhàng và gần như không ngờ tới.

Bí quyết ra sao, mình sẽ chia sẻ ở cuối bài. Nhưng trước hết, mình muốn mời bạn đi cùng mình trong hành trình khám phá:

• Tại sao những thói quen "xấu" của trẻ lại bám chặt như vậy?

• Liệu có cách nào khác để đọc – hiểu – và đồng hành, thay vì chỉ tìm cách loại bỏ?

Đây không chỉ là bài viết dành cho con bạn, mà là bài viết cho chính bạn, nếu bạn từng cảm thấy bất lực, mệt mỏi hay bối rối khi con có những hành vi lặp lại đầy thách thức.

Hãy bắt đầu lại – với một góc nhìn khác.

I. Khi thói quen là ngôn ngữ của hệ thần kinh

Chúng ta thường nghĩ thói quen xấu là "tật" – là kết quả của việc chiều chuộng, thiếu kỷ luật hay chưa rèn luyện con đủ. Nhưng khoa học thần kinh hiện đại đang giúp chúng ta viết lại câu chuyện này.

Một trong những lý thuyết làm thay đổi sâu sắc cách chúng ta nhìn nhận hành vi ở trẻ là Polyvagal Theory – lý thuyết đa thần kinh do Tiến sĩ Stephen Porges phát triển.

1. Bộ não và cơ thể trẻ luôn dò tìm cảm giác an toàn

Theo Polyvagal Theory, hệ thần kinh tự động của con người hoạt động như một radar ngầm, liên tục quét môi trường xung quanh để đánh giá:

• “Mình có đang an toàn không?”

• “Người trước mặt có đáng tin không?”

• “Có nguy hiểm gì không?”

Quá trình này được gọi là neuroception – nhận diện cảm giác an toàn hay nguy hiểm mà không cần ý thức. Và điều quan trọng là: não sẽ ưu tiên sinh tồn trước học hỏi.

Nếu cảm thấy không an toàn, não sẽ chuyển sang các chế độ sinh tồn: hoặc là phản kháng (đánh lại, cãi vã, khóc lóc…), hoặc rút lui (im lặng, trốn tránh, đơ người). Trong lý thuyết Polyvagal, đây được gọi là ba trạng thái chính của hệ thần kinh:

• Vùng xanh (Green Pathway): an toàn, kết nối, học hỏi.

• Vùng đỏ (Red Pathway): chiến đấu hoặc bỏ chạy.

• Vùng xanh dương (Blue Pathway): đóng băng, tê liệt, rút lui khỏi tương tác.

Khi trẻ rơi vào vùng đỏ hoặc xanh dương, điều đó không có nghĩa là trẻ "khó dạy" hay "cố tình gây chuyện", mà là não bộ đang chọn cách phản ứng để bảo vệ chính mình.

2. Thói quen xấu có thể là cách não tìm lại cảm giác kiểm soát

Giống như người lớn chúng ta có thể cắn móng tay khi lo lắng, lướt mạng xã hội vô thức khi buồn chán – trẻ nhỏ cũng có thể:

• Mút tay để cảm thấy dịu lại khi quá tải.

• Cắn móng khi phải chờ đợi trong lo lắng.

• Tức giận đập đồ khi không diễn đạt được cảm xúc bên trong.

• Trốn tránh bài vở khi cảm thấy mình “không đủ giỏi”.

Hành vi mà bố mẹ nhìn thấy chỉ là phần nổi của tảng băng. Ẩn sâu bên dưới là:

• Cảm giác bất an,

• Trải nghiệm cảm xúc chưa được điều hòa,

• Một hệ thần kinh chưa đủ chín muồi để “tự xử lý” mọi điều phức tạp trong thế giới này.

“Trẻ không làm chúng ta mệt mỏi vì muốn gây rối. Con hành xử như vậy vì con đang mệt mỏi.” – Mona Delahooke, Beyond Behaviors

3. Bottom-up vs Top-down – Khi nào ta đang kỳ vọng quá nhiều ở một bộ não chưa sẵn sàng?

Một khái niệm quan trọng khác trong khoa học thần kinh phát triển là sự phân biệt giữa hành vi vô thức (bottom-up) và hành vi có ý thức (top-down).

• Bottom-up: Xuất phát từ não dưới – phản ứng bản năng, sinh tồn, không thể kiểm soát bằng ý chí.

• Top-down: Là sản phẩm của não trên – khả năng lý luận, tự điều chỉnh, hiểu đúng/sai.

Điều thú vị là, ở trẻ nhỏ – đặc biệt dưới 7 tuổi, phần não đảm nhiệm chức năng Top-down vẫn đang trong quá trình phát triển. (Top-down do phần Prefrontal Cortex - Vỏ não trước chán phụ trách. Đây là phần não chịu trách nhiệm về executive functions cho phép chúng ta suy nghĩ tường minh, logic, đưa ra phân tích, phán đoán, lập kế hoạch... Bộ phần này chỉ phát triển tương đối hoàn chỉnh khi con người bước vào độ đuổi từ 20-25).
Điều đó có nghĩa là chúng ta đang đòi hỏi trẻ phải "tự kiểm soát" trong khi công cụ để kiểm soát vẫn đang được… xây dựng.

Vậy nên, khi bạn thấy con có một thói quen "xấu" – hãy thử dừng lại, thay vì hỏi:

Làm sao để con bỏ được thói quen này?

Hãy hỏi:

Não bộ của con đang cố gắng làm gì qua hành vi này?
Có điều gì trong môi trường, cảm xúc hay trải nghiệm đang khiến con không cảm thấy an toàn hay mất kết nối?

Trong nhiều trường hợp, thói quen xấu không phải là vấn đề cần được loại bỏ – mà là thông điệp cần được lắng nghe.

II.Tại sao thói quen xấu lại khó bỏ?

Khi não bộ học cách "lặp lại những gì có vẻ hiệu quả"

Khi một hành vi lặp đi lặp lại, tự động, gần như không cần suy nghĩ, và khó kiểm soát – chúng ta đang không còn nói về hành vi đơn thuần, mà là đang nói tới thói quen.

Và điều đặc biệt với thói quen là: Chúng ta không hình thành thói quen bằng ý chí – mà bằng phần thưởng.

1. Não bộ học thói quen qua phần thưởng – Reward-Based Learning

Theo nghiên cứu của bác sĩ thần kinh học Judson Brewer, não bộ hình thành thói quen dựa trên cơ chế học tập phần thưởng:

Trigger → Hành vi → Phần thưởng

Mỗi lần chúng ta thực hiện một hành vi nào đó và thấy "dễ chịu hơn", não sẽ ghi nhận điều đó như một "giải pháp hữu ích". Dù chỉ trong tích tắc.
Ví dụ:

• Trẻ mút tay khi mệt → cảm thấy an toàn → não ghi nhận: À, làm vậy sẽ dễ chịu hơn.

• Trẻ đập đồ chơi khi tức giận → cảm thấy được xả ra → À, làm vậy sẽ giảm tức giận.

• Trẻ lén trốn bài tập → tránh né cảm giác thất bại → À, mình thấy nhẹ nhõm hơn một chút.

Thế là vòng lặp bắt đầu.
Mỗi lần tái diễn, mạch thần kinh liên kết hành vi với cảm giác "an toàn hơn" sẽ được củng cố mạnh hơn.

2. Thói quen “xấu” có thể hiệu quả – với hệ thần kinh chưa trưởng thành

Nghe có vẻ nghịch lý. Nhưng đúng vậy.
Thói quen “xấu” thường tồn tại vì chúng từng có ích ở một thời điểm nào đó.

Với một đứa trẻ chưa biết gọi tên cảm xúc, chưa biết diễn đạt nhu cầu, chưa có kỹ năng tự điều chỉnh, thì mút tay, cắn móng, la hét, trốn tránh… có thể là cách tốt nhất mà não có thể tìm ra để cảm thấy dễ chịu hơn.

Cảm giác đó có thể là:

• Mình kiểm soát được tình huống này.

• Mình tránh được cảm giác đáng sợ bên trong.

• Mình khiến người lớn chú ý đến mình.

• Mình không phải cảm thấy thất bại thêm nữa.

Mặc dù những “giá trị” này là ngắn hạn, nhưng với bộ não non nớt, đó vẫn là phần thưởng đủ để kích hoạt lại hành vi lần sau.

Vậy nên, không phải vì con "chưa đủ ngoan" - mà vì não bộ chưa có lựa chọn tốt hơn

Một đứa trẻ sẽ không từ bỏ thói quen xấu chỉ vì:

• “Bố mẹ bảo phải bỏ”

• “Con biết cái đó không tốt”

• “Con bị phạt hay bị nhắc nhiều lần”

Bởi vì một khi vòng lặp phần thưởng đã hình thành, não sẽ tiếp tục ưu tiên “giải pháp cũ” mỗi khi bị kích hoạt – trừ khi có một lựa chọn khác đủ hấp dẫn và an toàn để thay thế.

Đây là lý do tại sao chúng ta cần tiếp cận thói quen xấu không phải như một lỗi để sửa, mà như một vòng lặp để gỡ, một “bài học cũ” mà bộ não cần được học lại.

III. 7C for Kids – Framework chuyển hóa thói quen xấu dành cho bố mẹ đồng hành cùng con

Một lộ trình nhẹ nhàng – không ép buộc – phù hợp với nhịp phát triển của trẻ