Tư duy cầu tiến và Sức bền: Vấp ngã cũng là một bài học

Khi thất bại cũng có thể là một món quà của cuộc sống...

🔸Dành cho cha mẹ có con từ 3-12 tuổi🔸

Nhà mình có hai trường phái tiếp cận thất bại hoàn toàn trái ngược. Một bên là mẹ – người có thể biến một kết quả thi không như ý thành cơn bão cấp 12 về mặt cảm xúc. Bên kia là bố – người luôn đón nhận mọi chuyện bằng một bầu không khí điềm đạm đến mức lạ lùng.

Mình còn nhớ, những năm cấp hai, mỗi lần đi thi học sinh giỏi về mà kết quả thấp hơn mong đợi, mẹ sẽ bắt đầu một chuỗi ngày khủng hoảng. “Tại sao lại thế?”, “Con học hành kiểu gì vậy?”, “Hàng xóm nhà kia còn được giải nhất đấy”… Những câu nói lặp đi lặp lại, cùng cái cách mẹ đem sự thất vọng đi rải khắp khu phố, khiến mình dần không biết điều gì đau hơn: kết quả thi không như mong muốn, hay cảm giác xấu hổ, tội lỗi vì “làm mẹ buồn”. Rồi mình học được cách im lặng. Mình ngừng chia sẻ. Không chỉ những lần thất bại, mà kể cả lúc đạt thành tích tốt – mình cũng không còn muốn kể. Bởi vì, đâu đó, mình vẫn sợ: nếu hôm nay mẹ vui quá, ngày mai mẹ có thể giận dữ gấp đôi.

Còn bố thì khác hẳn. Mỗi khi có kết quả, dù là trượt hay đỗ, ông đều ngồi xuống cùng mình. Không trách, không giảng đạo, chỉ đơn giản là cùng “mổ xẻ” vấn đề với một sự bình thản nhẹ tênh: “Chỗ này chắc con chủ quan?”, “Lần sau thử ôn kiểu khác xem sao.” Khi làm tốt, ông cũng không tiếc lời chúc mừng – nhưng vẫn giữ được sự quân bình, như thể thành công cũng chỉ là một phần của hành trình dài hơn. Nhờ có bố, mình học được rằng thất bại không phải là dấu chấm hết, mà là dấu phẩy – để mình tạm dừng, nhìn lại, rồi viết tiếp.

Và rồi mình nhận ra: cái khác biệt lớn nhất không nằm ở lời nói, mà ở một thứ vô hình hơn – cảm giác an toàn khi đối diện với thất bại. Với mẹ, sai sót là điều đáng xấu hổ. Với bố, sai sót là chuyện hiển nhiên. Một bên khiến mình thu mình lại, một bên mở ra không gian để tiếp tục thử, tiếp tục sai – và tiếp tục lớn lên.

Bài viết này sẽ chia thành 3 phần:

Phần 1: Khi người lớn phản ứng tiêu cực với sai sót của trẻ – và những hậu quả âm thầm đi theo năm tháng

Phần 2: Một lối đi mới: Khi con không cần đúng – mà cần được thử

Phần 3: Góc nhìn từ khoa học thần kinh: Khi sai lầm là nhiên liệu cho sự phát triển trí não

Phần 4: Môi trường thử sai tại nhà & mini rituals giúp nuôi dưỡng sức bền và tư duy cầu tiến ở trẻ

Bài viết sử dụng nội dung chia sẻ từ Parenting Summit 2025 từ Diễn giả Dương Quyên. Vui lòng không sao chép, chỉnh sửa hoặc sử dụng cho mục đích thương mại khi chưa có sự đồng ý bằng văn bản.

I. Khi người lớn phản ứng tiêu cực với sai sót của trẻ – và những hậu quả âm thầm đi theo năm tháng

1. Khi phản xạ dạy dỗ biến thành phản xạ... làm tổn thương

Làm cha mẹ, ai cũng từng mất kiên nhẫn. Nhất là khi con làm đi làm lại một lỗi cũ.
Và đôi khi, vì quá nóng lòng muốn “sửa” cho con, ta vô tình chọn những cách phản ứng khiến sai lầm biến thành… vết sẹo.

Dưới đây là những cách bố mẹ hay phản ứng nhất – tưởng là “dạy”, nhưng thực ra đang vô hiệu hóa khả năng học hỏi và xây dựng sức bền của con:

❌ La mắng to, gay gắt

“Mẹ đã nói bao nhiêu lần rồi mà con vẫn làm sai?!”

→ Làm trẻ sợ, co rút hệ thần kinh, đóng lại khả năng tiếp nhận phản hồi. Về lâu dài, trẻ hình thành mối liên hệ giữa thất bại và nỗi nhục nhã.

❌ Làm giúp con để đỡ mất thời gian

“Thôi đưa đây, mẹ làm nhanh cho xong.”

→ Tước đi cơ hội cho con được thử, được sai, được học. Trẻ dần trở nên phụ thuộc, mất tự tin, sợ tự làm.

❌ So sánh con với bạn khác

“Bạn B làm được rồi mà, sao con còn chưa biết?”

→ Tạo cảm giác xấu hổ, đánh vào lòng tự trọng. Não trẻ bị “cắt kết nối” với khả năng quan sát nội tại, thay vào đó là cảm giác không đủ đầy.

❌ Phán xét giá trị con qua lỗi lầm

“Làm rơi vỡ như thế thì sau này làm được gì?”

→ Trẻ dễ nội hóa suy nghĩ: “Mình là người vô dụng”, thay vì: “Mình vừa phạm một sai lầm – và có thể học từ đó.”

2. Khi yêu thương đi kèm với điều kiện “con phải đúng”

Điều đáng buồn là nhiều đứa trẻ không sợ thất bại – chúng sợ bị cha mẹ thất vọng.

Vì ở nhiều gia đình, tình yêu thương đi kèm điều kiện:
– Con ngoan thì mẹ mới vui.
– Con được điểm cao thì bố mới khen.
– Con làm đúng thì mới được ôm.

Khi điều kiện ấy bị phá vỡ (vì lỗi lầm, điểm thấp, thất bại...), trẻ không chỉ buồn vì kết quả – mà sợ bị mất đi mối kết nối quan trọng nhất: tình yêu vô điều kiện từ cha mẹ.

Não bộ trẻ từ 3–10 tuổi đang trong giai đoạn nhạy cảm đặc biệt về cảm giác an toàn gắn bó (secure attachment).
Nếu con nhận được tín hiệu: “Chỉ khi con đúng, con mới xứng đáng.”
→ Não sẽ kích hoạt hệ thống phòng vệ: trốn tránh – đổ lỗi – làm vừa lòng người khác.

3. Vòng lặp sợ hãi – xấu hổ – đổ lỗi (Fear–Shame–Blame loop)

Đây là một trong những mô hình tổn thương phổ biến nhất khi trẻ không được phép sai:

Mỗi lần sai → Con sợ bị la → Sợ quá → Con xấu hổ vì “mình không đủ giỏi” → Để né xấu hổ → Con đổ lỗi cho người khác hoặc… giấu lỗi.

Và cứ thế, vòng lặp đó tiếp diễn, khiến đứa trẻ:

• Tránh né thử thách (vì sợ sai = bị mất mặt)

• Luôn đổ lỗi hoặc không dám chịu trách nhiệm

• Không dám hỏi khi chưa hiểu

• Không học được gì từ thất bại – ngoài việc “mình nên giỏi hơn nếu không muốn bị mắng”

Từ góc nhìn thần kinh học:
Vòng lặp này kích hoạt amygdala (vùng não liên quan đến cảnh báo nguy hiểm) liên tục → trẻ bị “đóng băng” khả năng học tập.
Không còn không gian cho tò mò hay khám phá – chỉ còn phản xạ phòng vệ.

4. Nhưng nếu bạn từng được nuôi dạy như thế – điều đó không có nghĩa là bạn sai

Nếu có – đó không có nghĩa là bạn là một người cha, người mẹ tồi.
Đó chỉ có thể là… bản ngã của bạn đang lên tiếng.

Theo TS. Shefali Tsabary, bản ngã của bố mẹ thường là di sản của cách họ từng được nuôi dạy – những mô hình phản ứng được lặp đi lặp lại tới mức trở thành “phản xạ vô thức”.
Ta phản ứng với con mình hôm nay… bằng dữ liệu mà ta đã nhận từ cha mẹ hôm qua.

Vòng lặp vô thức: Cách mình từng bị phản ứng → cách mình phản ứng lại với con

Nếu ngày xưa bạn từng bị mắng mỗi khi làm sai, bạn sẽ dễ trở thành “người phán xét”.
Nếu bạn từng bị so sánh và xấu hổ hóa, bạn sẽ vô thức tạo ra “nỗi xấu hổ” tương tự cho con.
Nếu bạn từng bị bỏ mặc cảm xúc, bạn có thể rơi vào trạng thái “tránh né”, đóng băng khi con khóc.
Nếu bạn từng phải cố để làm vừa lòng người lớn, bạn có thể trở thành “người kiểm soát” – vì bên trong là nỗi sợ mất trật tự.

Chúng ta không chọn những phản ứng đó.
Chúng ta chỉ… sao chép một thứ từng được dán nhãn là “bình thường”.

Nhưng bạn không cần tiếp tục vòng lặp đó

Khi bạn bắt đầu “nhận diện bản ngã” – bạn đang tạo khoảng trống cho một phản ứng mới xuất hiện.

Hãy thử dừng lại và hỏi:

“Phản ứng này – là của tình yêu, hay là của vết thương cũ?”
“Mình đang nói với con – hay đang nói với phiên bản 6 tuổi bị mắng ngày xưa của chính mình?”

Chỉ cần một câu hỏi như thế, là bạn đang bước ra khỏi vòng tròn phản ứng.
Và bước vào một không gian mới: không hoàn hảo – nhưng có ý thức, có sự lựa chọn.

II. Một lối đi mới: Khi con không cần đúng – mà cần được thử

Nếu bạn từng thấy con bị điểm thấp và muốn bỏ cuộc, hoặc mắc một lỗi nhỏ nhưng ám ảnh mãi, rất có thể con đang lớn lên trong một môi trường mà sai lầm đồng nghĩa với thất bại.

Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu bạn chuyển hướng? Không còn hỏi: “Tại sao con lại sai?”, mà bắt đầu tự hỏi:

“Làm thế nào để con được quyền sai – một cách an toàn và sinh trưởng từ đó?”

1. Tư duy cầu tiến: Khi sai lầm là điểm bắt đầu của học hỏi

Khái niệm Growth Mindset (tư duy cầu tiến) do GS Carol Dweck phát triển cho thấy:
Trẻ em tin rằng năng lực có thể rèn luyện được sẽ:

• học tốt hơn

• dám thử thách hơn

• và ít bỏ cuộc khi gặp khó khăn.

Điểm then chốt?

Tư duy này không được sinh ra tự nhiên. Nó được gieo trồng – mỗi ngày – bởi cách người lớn phản hồi với lỗi sai.

Khi bạn nói:

“Không sao con ạ, sai rồi thì sửa lại cũng được.”
… là bạn đang gửi tín hiệu đến não con rằng: “Mình chưa biết hôm nay, nhưng mình có thể biết vào ngày mai.”

2. Living like a lab: Khi mỗi ngày là một thử nghiệm nhỏ

Trong khi tư duy cầu tiến nói về niềm tin vào sự phát triển, thì “Living Like A Lab” (sống như một phòng thí nghiệm) là phương pháp cụ thể để hiện thực hóa niềm tin đó.

Khác với áp lực phải biết trước, làm đúng ngay, lối sống kiểu phòng lab cho phép trẻ:

• đặt câu hỏi

• thử hành động

• quan sát kết quả

• rồi điều chỉnh nhẹ nhàng

Đứa trẻ sống như một "nhà khoa học nhỏ" sẽ tự hỏi: “Điều gì sẽ xảy ra nếu mình thử cách này?”, chứ không phải: “Làm sao để không bị sai?”

Tư duy – Phương pháp: Kết hợp để tạo nên một hệ sinh thái học hỏi vững vàng

Tư duy cầu tiến là nền móng. Living like a lab là đường đi.

Khi được kết hợp, chúng tạo nên một hệ sinh thái giúp trẻ vừa tự tin phát triển – vừa tự chủ trong học hỏi.

Một ví dụ thực tế: Khi con lắp lego sai

• Với tư duy cố định, con nói: “Con không giỏi cái này đâu.”

• Với growth mindset, con nói: “Con làm chưa được. Con cần thử lại.”

• Với living-like-a-lab, con nói: “Ồ, mảnh này không khớp. Để con thử xoay hướng khác.”

Bạn thấy không?
Tư duy định hình cảm xúc –
Phương pháp dẫn dắt hành động –
Và sự kết hợp đó tạo ra một đứa trẻ dám học, dám thử, dám trưởng thành.

Trẻ không cần bạn hoàn hảo – chỉ cần bạn cho phép chúng “sống như đang học”

Mỗi lần bạn dừng lại trước khi trách mắng, mỗi lần bạn mỉm cười khi con thử sai, mỗi lần bạn hỏi “Con rút ra được gì?” thay vì “Con sai ở đâu?” … là một lần bạn đang giải phóng con khỏi áp lực phải đúng ngay lần đầu.

Và từng ngày, từng sai sót nhỏ, từng vòng lặp thử-sai-chỉnh ấy, chính là nơi tâm trí kiên cường và trí tuệ sống động được hình thành.

III. Góc nhìn từ khoa học thần kinh: Khi sai lầm là nhiên liệu cho sự phát triển trí não

Nếu bạn từng lo lắng rằng:

“Con mình sai nhiều quá – liệu có học được gì không?” hoặc “Nếu ngay từ đầu đã không làm được, thì sau này có cải thiện được không?” … thì khoa học thần kinh hiện đại có một câu trả lời rất đáng hy vọng:

Bộ não không cố định, và sai lầm không phải là kẻ thù.