Whole-Brain Parenting: Nuôi dạy con bằng cả bộ não - Hành trình từ hiểu mình đến hiểu con

Làm cha mẹ không phải là cố gắng trở nên nhất quán mọi lúc, mà là học cách cho phép bộ não được linh hoạt, để yêu thương và dạy con bằng cả lý trí lẫn trắc ẩn.

Trong hành trình trưởng thành của mình, có lẽ khoảng thời gian khiến mình thấy nhiều mâu thuẫn nhất chính là khi trở thành mẹ.

Từ nhỏ tới lớn, mình vốn là kiểu người điềm tĩnh, ít nổi nóng, cũng chẳng thích tranh luận đôi co. Mình hiếm khi hành xử một cách vội vàng hay hấp tấp, càng không phải tuýp người “bốc đồng”.

Vậy mà, từ lúc có con, mọi thứ như được đảo lộn. Tự nhiên mình nhận ra bản thân giống như một diễn viên thực thụ, có thể hóa thân vào đủ loại “nhân vật” chỉ trong một ngày.

Có những buổi sáng, mình kiên nhẫn đến ngạc nhiên, vẫn nhẹ nhàng dù con lỡ xe bus, dù bữa sáng bị đổ tung ra bàn. Nhưng chỉ vài tiếng sau, mình có thể giận đến run người khi con tranh giành đồ chơi với em, hay hét lên vì phòng khách bỗng thành bãi chiến trường. Rồi có lúc mệt mỏi, mình chọn im lặng, đóng sập cửa lại, để mặc mọi thứ trôi đi trong tiếng thở dài.

Thế nhưng, cũng chính mình – vào một buổi tối khác – lại có thể trở thành “một bà mẹ thiên thần”: ngồi lắng nghe con than thở không đầu không cuối về những chuyện hâm dở ở trường, lòng tràn đầy thương cảm và dịu dàng.

Một ngày của mình giống như đi qua bốn mùa: xuân dịu dàng, hạ bốc đồng, thu trầm lắng và đông lạnh buốt. Thật lòng, có lúc mình thấy bối rối với chính mình – tại sao lại có thể thay đổi nhanh đến thế? Tại sao trong cùng một ngày, mình có thể vừa là người mẹ kiên nhẫn, vừa là người mẹ bốc đồng, vừa là người mẹ im lặng và cũng là người mẹ đầy trắc ẩn?

Có gì đó trong mình dường như thiếu sự nhất quán. Mình từng tự hỏi, “Không hiểu mình có vấn đề gì không?” Bởi nếu đúng là mình “ổn”, thì sao lại có nhiều khuôn mặt, nhiều mâu thuẫn đến vậy?

Rồi khoa học thần kinh đã cho mình một câu trả lời khiến mình thở phào nhẹ nhõm: Bộ não của chúng ta không phải chỉ có một “cái tôi” duy nhất, mà là cả một tập thể gồm nhiều “nhân vật” cùng tồn tại.

Mỗi “nhân vật” đó là một phần rất thật của chúng ta – được kích hoạt trong những hoàn cảnh khác nhau để giúp ta thích nghi, kết nối, bảo vệ, và yêu thương.
Vì thế, việc thay đổi không phải là thất bại hay mâu thuẫn, mà chỉ là cách bộ não vận hành một cách tự nhiên và thông minh.

Khi hiểu được điều này, mình nhận ra: Có lẽ chúng ta – những người làm cha, làm mẹ – không cần cố gắng trở nên “một kiểu người” nhất quán, mà chỉ cần hiểu rõ “đội ngũ trong não” của mình, để học cách phối hợp họ thật hài hòa trong từng khoảnh khắc nuôi dạy con.

1. Gặp gỡ bốn “nhân vật” trong bộ não của cha mẹ

Nếu coi bộ não là một “sân khấu nội tâm”, thì mỗi ngày, trong ta có bốn “diễn viên” cùng thay phiên nhau bước ra ánh đèn. Có khi họ hợp tác nhịp nhàng, có khi lại tranh nhau giành vai chính. Nhưng dù ta có nhận ra hay không, chính họ tạo nên mọi cung bậc cảm xúc, mọi phản ứng và quyết định của ta - đặc biệt là trong những khoảnh khắc nuôi dạy con.

Nhà thần kinh học Jill Bolte Taylor gọi họ là bốn nhân vật của bộ não – mỗi người cư trú ở một vùng khác nhau và mang trong mình một “nhiệm vụ thiêng liêng”. Khi hiểu họ, ta không còn bị cuốn theo cơn giận, nỗi sợ hay cảm giác tội lỗi một cách vô thức. Ta học cách lắng nghe, điều hòa và để cả “đội não” cùng đồng hành.

Nhân vật 1 – Người tổ chức: lý trí, kỷ luật và kiểm soát

Đây là phần nằm ở bán cầu trái – vùng tư duy (Left Thinking). Người tổ chức là “giám đốc điều hành” trong ta - người lên lịch, đặt quy tắc, đảm bảo mọi thứ diễn ra đúng kế hoạch. Khi nhân vật này cầm lái, ta biết rõ con phải dậy lúc mấy giờ, ăn gì cho đủ chất, và bài tập cần hoàn thành trước khi ngủ. Nhờ họ, gia đình có nề nếp, con học được tính kỷ luật, và cha mẹ cảm thấy mình đang làm “đúng bổn phận”.

Nhưng khi người tổ chức bị căng thẳng hoặc sợ mất kiểm soát, họ sẽ trở thành “người chỉ huy quân đội” – nghiêm khắc, cầu toàn, đôi khi lạnh lùng.

Trong những ngày như thế, chỉ cần con quên làm bài hay vứt bừa dép ngoài cửa, ta lập tức nổi nóng. Không phải vì ta ghét con, mà vì não trái đang báo động: “Trật tự bị phá vỡ rồi!”.

Khi ý thức được điều này, ta có thể mỉm cười: “Ồ, Người tổ chức trong mình đang hoảng loạn một chút thôi.” Chỉ cần hít sâu, ta đã mở đường cho các nhân vật khác bước ra hỗ trợ.

Nhân vật 2 – Người bảo vệ: sợ hãi, nhạy cảm và dễ tổn thương

Nhân vật này cũng thuộc bán cầu trái, nhưng là phần cảm xúc (Left Emotional). Đây là nơi lưu giữ ký ức, nỗi đau, và mọi “vết thương” trong quá khứ - không chỉ của ta, mà còn của những lần ta từng bị la mắng, bị phán xét, hay cảm thấy mình không đủ tốt.

Người bảo vệ luôn ở đó, cố gắng giúp ta tránh bị tổn thương thêm lần nữa. Khi con cư xử “vô lễ” hay chống đối, nhân vật này lập tức xuất hiện với tiếng nói quen thuộc:

“Con không tôn trọng mình.”
“Mình thất bại rồi.”
“Không ai hiểu nỗi vất vả của mình cả.”

Chính phần này khiến ta dễ bật khóc, dễ tự trách, và đôi khi phản ứng thái quá. Nhưng thật ra, người bảo vệ không xấu – họ chỉ đang cố cảnh báo: “Cần ưu tiên an toàn, đừng để đau thêm nữa.”

Khi ta học cách nhận diện và “ôm lấy” phần tổn thương đó bằng sự thấu cảm, người bảo vệ dần trở nên dịu dàng, giúp ta biết đặt giới hạn một cách lành mạnh mà không cần bộc phát giận dữ.

Nhân vật 3 – Người chơi đùa: sáng tạo, tự nhiên và đầy kết nối

Nếu hai nhân vật đầu sống trong “thế giới của quy tắc và ký ức”, thì người chơi đùa – nằm ở bán cầu phải, vùng cảm xúc (Right Emotional) – lại sống trọn trong hiện tại.
Đây là “đứa trẻ bên trong” của chúng ta: tò mò, linh hoạt, thích khám phá và không quan tâm đến chuyện đúng sai, chỉ muốn trải nghiệm.

Khi người chơi đùa xuất hiện, ta thấy mình thoải mái, sáng tạo, vui tươi. Ta có thể quên đồng hồ, cùng con nặn đất sét, bày trò ngớ ngẩn, hay hát nhép trước gương. Chính nhân vật này mang lại tiếng cười, sự kết nối, và những kỷ niệm mà con sẽ nhớ mãi.

Nhưng đôi khi, giữa bộn bề công việc và áp lực, người chơi đùa bị đẩy lùi vào góc tối. Ta trở nên nghiêm túc quá mức, lý trí quá đà, quên mất rằng tình yêu thương cũng cần được thể hiện bằng niềm vui và sự ngẫu hứng.

Nếu để ý, bạn sẽ thấy: những khoảnh khắc gắn bó nhất với con thường đến từ nhân vật này – không phải khi ta “dạy dỗ”, mà khi ta chơi cùng.

Nhân vật 4 – Người kết nối: bình an, thấu suốt và trắc ẩn

Đây là “người lớn nhất” trong bốn nhân vật, cư trú ở bán cầu phải – vùng tư duy (Right Thinking).