KHI CON TRẺ TIN NGƯỜI LẠ HƠN CHA MẸ: CẦN LẮM SỰ ĐỒNG HÀNH VÀ ĐỒNG KIẾN TẠO TRONG GIA ĐÌNH

Điều gì khiến một thiếu niên có thể tin tưởng tuyệt đối vào những giọng nói xa lạ tự xưng là "công an" suốt hai ngày hai đêm, trong khi không dám thốt một lời với gia đình mình?

Tối qua, đọc câu chuyện về cháu K - một học sinh mười tám tuổi tại Hà Nội vừa thi xong kỳ thi tốt nghiệp, bị thao túng tâm lý qua điện thoại và suýt bị đưa vào miền Nam để "tống tiền" chính gia đình mình - tôi không thể ngủ được. Đã có không dưới 5 vụ tương tự, nhất là giai đoạn gần đây như các vụ việc sau: một nữ sinh 18 tuổi ở Phú Thọ, một nam sinh 18 tuổi ở Hải Phòng… 

Tôi không chỉ chú ý đến sự tinh vi đến rợn người của những kẻ lừa đảo, rõ ràng chúng đã biết “vẽ chân dung nạn nhân” rất rõ: những bạn chớm mức trưởng thành từ 16-18 tuổi - độ tuổi thường muốn độc lập từ gia đình, có thiết bị điện tử riêng, có khả năng tự di chuyển, dễ dàng lo âu và sợ hãi…, mà cứ dằn vặt trong lòng những câu hỏi sau: 

Điều gì đã xảy ra trong mối quan hệ gia đình khiến một thiếu niên có thể tin tưởng tuyệt đối vào những giọng nói xa lạ tự xưng là "công an" suốt hai ngày hai đêm, trong khi không dám thốt một lời với cha mẹ ruột, người thân của mình?

Câu hỏi này không chỉ về cháu K. Nó về cả một thế hệ con em chúng ta đang lớn lên trong thời đại số, nơi ranh giới giữa thật và giả ngày càng mờ nhạt, nơi sự thao túng tâm lý được nâng lên thành một "nghệ thuật" tinh vi. Và đau đớn hơn, nó về chính chúng ta - những người làm cha làm mẹ - và cách chúng ta vô tình xây dựng những bức tường vô hình giữa mình và con.

I. ĐỨT KẾT NỐI TRONG THỜI ĐẠI SIÊU KẾT NỐI

Có một nghịch lý mà tôi quan sát thấy trong gần hai mươi năm làm việc với các gia đình trong những công việc về giáo dục và tâm lý: 

Chúng ta chưa bao giờ có nhiều công cụ kết nối như vậy, nhưng cũng chưa bao giờ cảm thấy xa cách nhau đến thế. 

Một người mẹ từng nghẹn ngào nói với tôi trong một buổi tư vấn: "Con tôi có thể nhắn tin với bạn bè suốt đêm, nhưng không thể ngồi nói chuyện với tôi năm phút". Nhưng khi tôi hỏi cô đã bao lâu rồi không thực sự lắng nghe con - không phải để sửa sai, không phải để dạy dỗ, mà chỉ đơn giản là lắng nghe - cô lặng lại khá lâu.

Các nghiên cứu của khoa học thần kinh đã chứng minh rằng não bộ của thanh thiếu niên vẫn đang trong quá trình hoàn thiện, đặc biệt là vùng vỏ não trước trán [prefrontal cortex] - khu vực điều khiển khả năng ra quyết định và đánh giá rủi ro. Phải tới khoảng 25 tuổi thì phần não này và những liên kết của nó với những phần não khác mới thực sự hoàn thiện. Do đó, chính trong giai đoạn "chưa hoàn thiện" này, con cái cần sự đồng hành của cha mẹ nhất, không phải sự kiểm soát, cũng không phải sự buông thả, mà là sự đồng hành thực sự.

Vậy mà chúng ta làm gì? Chúng ta nói: "Con đã lớn rồi, tự xử lý đi." Chúng ta tưởng rằng mình đang trao quyền [empowerment] cho con, nhưng thực chất lại đang đẩy con vào một thứ cô độc mà nhà xã hội học Sherry Turkle gọi là "alone together" - cô đơn bên cạnh nhau.

II. TỪ NỀN GIÁO DỤC ĐỘC LẬP ĐẾN NỖI CÔ ĐỘC HIỆN SINH

Trong văn hóa lẫn giáo dục hiện đại, đặc biệt là ở các đô thị lớn, chúng ta đề cao tính độc lập như một giá trị tối thượng. Từ nhỏ, con được dạy phải tự lập, tự chủ, tự giải quyết vấn đề. Điều này không sai, nhưng chúng ta đã quên mất một điều quan trọng hơn: dạy con biết khi nào cần nhờ giúp đỡ và cách huy động nguồn lực hỗ trợ.

Cháu K tin rằng mình "đủ lớn để giải quyết vấn đề" - và trong hai ngày bị thao túng, cháu đã cố gắng "giải quyết" bằng cách ngoan ngoãn làm theo mọi chỉ dẫn của kẻ lừa đảo. Đây là một bi kịch của sự hiểu lầm về độc lập. 

Độc lập thực sự không phải là tự mình gánh vác mọi thứ, mà là biết mình có thể làm gì và cần sự hỗ trợ ở đâu.

Trong triết học hiện sinh [existential philosophy], Sartre nói về "condemned to be free": con người bị kết án phải tự do. Với thanh thiếu niên, sự tự do này có thể trở thành gánh nặng quá tải khi không có sự đồng hành. Các em có thể cảm thấy mình phải tự mình đối mặt với mọi thứ, kể cả những điều vượt quá khả năng nhận thức và xử lý của bản thân.

III. AN TOÀN TÂM LÝ: NỀN TẢNG BỊ LÃNG QUÊN

Nhà tâm lý học Amy Edmondson từ Đại học Harvard đã phát triển khái niệm "psychological safety" [an toàn tâm lý] trong bối cảnh tổ chức, nhưng tôi tin rằng gia đình mới là nơi khởi nguồn của mọi an toàn tâm lý. Trong văn hóa Việt Nam, chúng ta có câu "cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy", thể hiện tôn ti trật tự và sự phục tùng của con cái trước cha mẹ. Điều này tạo nên sự ổn định trong gia đình, nhưng đôi khi cũng vô tình tạo ra khoảng cách quyền lực [power distance] khiến con không dám chia sẻ những gánh nặng nói trên.

An toàn tâm lý trong gia đình có nghĩa là tạo ra một không gian mà con có thể thể hiện sự yếu đuối, vụng về mà không sợ bị coi thường, có thể mắc lỗi mà không sợ bị rút lại tình yêu thương, có thể nhờ giúp đỡ mà không cảm thấy mình vô dụng. Khi không gian này không tồn tại trong gia đình, con sẽ tìm kiếm nó ở nơi khác - và đó là lúc chúng dễ bị tổn thương nhất.

Điều đáng suy ngẫm là trong câu chuyện của cháu K, những kẻ lừa đảo đã tạo ra một thứ "an toàn tâm lý giả" - chúng "quan tâm" cháu 24/7, hỏi han "em ăn cơm chưa", "hôm nay có mệt không". Chúng đóng vai người bảo vệ, người đồng hành "giúp em minh oan". Những điều mà đáng lẽ ra phải đến từ gia đình, giờ lại đến từ kẻ xấu, và trở thành công cụ thao túng đáng sợ.

Vậy, giải pháp nằm ở đâu? 

III. ĐỒNG KIẾN TẠO: TỪ "PROBLEM-SOLVING" ĐẾN "PROBLEM-SHARING"

Trong thực hành khai vấn, tham vấn, cũng như tư vấn gia đình, tôi thường nhắc đến khái niệm "co-creation" [đồng kiến tạo].

Đồng kiến tạo không phải là cha mẹ giải quyết vấn đề THAY con (điều này tạo ra sự phụ thuộc), cũng không phải để con tự giải quyết MỘT MÌNH (điều này tạo ra sự cô lập), mà là CÙNG NHAU khám phá và tìm ra giải pháp.

Hãy tưởng tượng một kịch bản khác: khi nhận cuộc gọi đầu tiên về "kiện hàng từ Sở Giáo dục", cháu K có thói quen tự nhiên chia sẻ với cha mẹ: "Ba mẹ ơi, có chuyện này hay lắm..." Chỉ cần vậy thôi, câu chuyện đã kết thúc khác hoàn toàn. Nhưng để con có được phản xạ tự nhiên này, cha mẹ cần nuôi dưỡng thói quen từ những tương tác hàng ngày nhỏ nhất.

Khi con hỏi về bài tập khó, thay vì phản ứng theo bản năng "dễ mà, tự làm đi", hãy dừng lại và ngồi xuống bên con: "Để ba/mẹ xem con đang vướng ở đâu nào..." Không phải để giải bài tập thay con, mà để con cảm nhận rằng: gặp khó khăn là bình thường, và xin giúp đỡ là dấu hiệu của sự khôn ngoan, không phải yếu kém.

Có một chi tiết trong câu chuyện khiến tôi suy nghĩ rất nhiều: cháu K đã kể lại toàn bộ câu chuyện cho anh tài xế Xanh SM - một người hoàn toàn xa lạ - và được anh khuyên nhủ, giúp đỡ. Điều gì đã tạo nên sự khác biệt? Tại sao cháu có thể mở lòng với người lạ nhưng không thể với cha mẹ?

Có lẽ vì với người lạ, cháu không mang gánh nặng của kỳ vọng. Không sợ làm thất vọng, không sợ bị phán xét, không sợ nghe câu "tao đã bảo mày rồi mà". Sự vô tư này, nghịch lý thay, lại tạo ra một không gian an toàn để chia sẻ. Và điều may mắn là cháu đã gặp đúng người - một người có lương tâm và sự quan tâm chân thành.

Nhưng chúng ta không thể trông chờ vào may mắn. Chúng ta cần tạo ra ngay trong gia đình mình một môi trường mà con cảm thấy an toàn để chia sẻ như cách chúng chia sẻ với một người lạ tốt bụng.

Martin Seligman, cha đẻ của tâm lý học tích cực [positive psychology], nhấn mạnh rằng hạnh phúc con người gắn liền với chất lượng các mối quan hệ. Nhưng mối quan hệ sâu sắc không chỉ được xây dựng qua những khoảnh khắc vui vẻ, mà quan trọng hơn, qua việc cùng nhau vượt qua khó khăn. Tôi tin rằng đó cũng là một trong những lý do mà gia đình tồn tại. 

Do đó, tôi mong các bậc cha mẹ đừng chỉ dạy con "problem-solving" [giải quyết vấn đề], hãy dạy con "problem-sharing" [chia sẻ vấn đề], như hai mặt của một đồng xu, hai cánh tay của một cán cân cân bằng và vững chãi.

Vậy, làm sao để có thể hướng dẫn con problem-sharing, tôi cho rằng trong gia đình, chúng ta cần đối xử với nhau bằng sự Từ bi. Trong Phật giáo, khái niệm "karuna" [từ bi] nghĩa là khả năng thấu hiểu nỗi khổ và mong muốn giúp người khác thoát khổ. Khi con mắc lỗi, phản ứng đầu tiên của chúng ta không nên là giận dữ hay thất vọng, mà là từ bi - hiểu rằng con đã hành động từ sự thiếu hiểu biết [vô minh], không phải từ bản chất xấu. Tâm Từ sẽ tạo điều kiện để mọi người nhận trách nhiệm một cách tự nguyện, không phải vì sợ hãi.

Khi sai lầm được xem là cơ hội học tập thay vì tội lỗi cần trừng phạt, con sẽ không sợ chia sẻ những tình huống khó khăn ngay từ đầu.

IV. TÌNH YÊU THƯƠNG KHÔNG THỂ BỊ GIẢ MẠO

Chúng ta đang sống trong thời đại mà deepfake có thể tạo ra hình ảnh, giọng nói giống hệt người thật. AI có thể viết thư tình cảm động hơn cả những gì con người viết. Thuật toán có thể dự đoán hành vi của chúng ta chính xác hơn cả chính chúng ta. Các “tập đoàn lừa đảo” có hàng trăm bộ não soạn ra những kịch bản vô cùng tinh vi. Trong bối cảnh đó, điều gì là không thể giả mạo?

Câu trả lời nằm trong chính câu chuyện của cháu K. Dù bọn lừa đảo có thể giả dạng công an, có thể tạo ra kịch bản chặt chẽ, có thể thao túng tâm lý 24/7, nhưng chúng không thể tạo ra được mối quan hệ chân thực, sự gắn kết sâu sắc được xây dựng qua hàng ngàn tương tác nhỏ bé hàng ngày trong gia đình.

Kết nối chân thực không thể được lập trình hay thuật toán hóa. Nó được nuôi dưỡng qua những bữa cơm gia đình khi mọi người thực sự lắng nghe nhau, qua những cái ôm khi con thất bại, qua cách chúng ta phản ứng khi con mắc lỗi, qua từng lời nói và hành động nhỏ bé cho con thấy rằng: dù có chuyện gì xảy ra, con luôn được yêu thương vô điều kiện. Đó là quyết định lắng nghe thay vì chỉ đạo, đồng hành thay vì kiểm soát, tin tưởng thay vì nghi ngờ. Đó là quyết định yêu thương không phải vì con đạt được điều gì, mà đơn giản vì con là con.

Mỗi ngày, hãy tạo ra những khoảnh khắc kết nối thực sự. Không cần phải là những cuộc trò chuyện sâu sắc về triết lý cuộc sống. Có thể chỉ là lúc cùng nhau chuẩn bị bữa tối, lúc đưa con đi học, hay những phút trước khi ngủ. Quan trọng là trong những khoảnh khắc đó, chúng ta thực sự hiện diện [present] bên con - không phải chỉ về mặt vật lý, mà cả tâm hồn.

Và quan trọng nhất, hãy nói với con - không chỉ một lần mà nhiều lần, cho đến khi điều này trở thành một sự thật không thể lay chuyển trong tâm trí con: 

"Dù chuyện gì xảy ra, con luôn có thể kể với ba mẹ. Chúng ta sẽ cùng nhau tìm cách. Con không bao giờ phải đối mặt với bất kỳ điều gì một mình."

Câu chuyện của cháu K là một hồi chuông cảnh tỉnh, nhưng cũng là một cơ hội. Cơ hội để chúng ta nhìn lại cách mình đang xây dựng mối quan hệ với con. Cơ hội để chuyển hóa nỗi sợ thành sự thấu hiểu, chuyển hóa khoảng cách thành sự gần gũi, chuyển hóa những bức tường vô hình thành những cây cầu kết nối.

Tôi luôn tin rằng, tình yêu thương chân thật và sự đồng hành kiên định từ gia đình không chỉ là nơi nương tựa - nó là la bàn định hướng, là áo giáp bảo vệ, và là sức mạnh để con có thể bước đi với sự tự tin rằng: dù có té ngã, luôn có một vòng tay sẵn sàng đỡ lấy.

Đó mới là di sản quý giá nhất chúng ta có thể để lại cho con: không phải của cải vật chất, không phải bằng cấp danh tiếng, mà là một tâm hồn vững vàng được nuôi dưỡng bởi tình yêu thương vô điều kiện và niềm tin rằng trong hành trình của cuộc đời, con không bao giờ đơn độc.

Lương Dũng Nhân, M.Ed, PCC.
Giám đốc Đào tạo Hệ thống Giáo dục ATY
CEO WISEDUCATION